İterasiyalı dövrlər.
Təkrarlanmaların sayı məlum olmayan dövrlər içərisində əsas yeri, təkrarlanma
prosesində dövrün gövdəsinin
,.......
.........,
,
,
2
1
n
y
y
y
qiymətlər ardıcıllığının müəyyən bir
limitə yığılması (yəni
a
y
n
n
lim
) dövrləri tutur.
Burada ardıcıllığın hər bir
n
y
= a
qiyməti, əvvəli
1
n
y
qiyməti vasitəsilə təyin
olunur və əvvəlki qiymətə nisbətən axtarılan nəticəyə (a) daha dəqiq yaxınlaşma olur.
Belə ardıcıl yaxınlaşmaları təmin edən dövrlər iterasiyalı döövrlər, hər bir yaxınlaşma isə
iterasiya adlanır. İterasiyalı dövrlərdə döövrün davamı şərti, n artdıqca
n
y
qiymətlərinin a
limitinə yaxınlaşmasına əsaslanır. İterasiyalı dövrün qurtarması üçün n-in müəyyən
qiymətlərində
1
n
n
y
y
şərti ödənməlidir, burada
- nəticənin hesablanmasında müəyyən yol verilən xətadır.
downloaded from KitabYurdu.org
41
İterasiyalı dövrü prosesə tipik misal kimi sonsuz sıranın cəminin hesablanmasını
göstərmək olar. Cəm anlayışı sonsuz sıranın yığılması anlayışı sonsuz sıranın yığılması
anlayışı ilə əlaqəlidir. Əgər,
n
n
y
y
y
S
......
1
0
olarsa, onda
S
S
n
n
lim
yaxud
S
y
i
n
i
n
0
lim
olmalıdır.
Sıranın ümumi həddi isə
0
lim
n
n
y
yaxud
0
)
(
lim
1
n
n
n
S
S
olmalıdır. Buradan dövrün
qurtarması şərti
1
n
n
S
S
yaxud
n
y
kimi təyin olunur.
Misal
. Kosinusun sıraya ayrılışından istifadə edərək
x
s
cos
funksiyasının
qiymətini
4
10
dəqiqliyi ilə hesablayın:
x
y
x
x
x
x
i
i
0
6
4
2
.......
!
6
!
4
!
2
1
cos
burada :
!
)
!
2
(
)
1
(
)
(
2
i
i
i
x
x
y
Rekurent münasibəti tapmaq üçün :
)
(
)
(
1
x
y
x
y
i
i
hesablayaq.
)
2
)(
1
2
(
)!
2
2
(
)
1
(
)!
2
(
)
1
(
)
(
)
(
2
)
1
(
2
1
2
1
i
i
x
i
x
i
x
x
y
x
y
i
i
i
i
i
i
buradan:
)
(
2
)
1
2
(
)
(
1
2
x
y
i
i
x
x
y
i
i
1
)
(
0
x
y
Onda hesablama proqramı aşağıdakı kimi olar:
Proqram kosinus;
var
i: integer ;
eps, S, x, y : real;
downloaded from KitabYurdu.org
42
begin
read (x, eps);
S : = 0 ;
Y : = 1
i : = 1
while abs (y) > eps do
begin
S: = S +Y;
u: = -u
*
x
*
x/(2
*
i
*
(2
*
i
-1));
i: = i
+1;
end;
writeln (‘cos x = ’ S);
end
Verilənlərin strukturları
Proqramlaşdırmada verilənlər iki əsas qrupa bölünürlər:
a) statik strukturlu verilənlər;
b) dinamik strukturlu verilənlər.
Elementlərinin sayı, onların qarşılıqlı yerləşməsi və qarşılıqlı əlaqəsi proqramın
realizasiyası zamanı müəyyən qayda üzrə dinamik dəyişən verilənlər dinamik strukturlu
verilənlər adlanır.
Statik strukturlu verilənlər. Statik strukturlu verilənlər hər hansı qayda üzrə sadə
strukturlardan təşkil olunmaqla sadə (skalyar) və mürəkkəb (aqreqativ) ola bilər.
Proqramlaşdırma dillərində sadə verilənlərə verilənlərin standart (əvvəlcədən təyin
olunmuş) tipləri uyğundur. Bura hesabi (natural, tam, həqiqi, kompleks), simvol, məntiqi
və göstərici tipləri uyğundur. TP-da Byte, Word natural tiplər, İnteger, Shortint, Longint
tam tiplər, Real, Single, Double, Extended, Comp həqiqi tiplər, Boolean, Byte Bool,
downloaded from KitabYurdu.org
43
Word Bool, Long Bool məntiqi tiplər, Char simvol tipi və Pointer göstərici tipləri
vardır.
Bunlardan əlavə TP-da istifadəçi tərəfindən təyin olunan sadalanan və interval
tiplərindən də istifadə olunur.
Mürəkkəb strukturlu verilənlərə bircins, yəni bütün elementləri eyni tipdən
olanlar və qeyri-bircins (kombinə edilmiş), yəni müxtəlif tip elementlərdən təşkil
olunmuş verilənlər aiddir.
Bircins strukturlu verilənlərə massivlər, sətirlər və çoxluqlar, qeyri-bircins
strukturlu verilənlərə isə sadə yazı, variantlı yazı, birləşmə və obyekt tipləri aiddir.
Dinamik strukturlu verilənlər. Dinamik strukturlu verilənlərə fayllar, əlaqəsiz və
əlaqəli dinamik verilənlər aiddir.
Fayllar, mətn, tipləşdirilmiş və tipləşdirilməmiş olurlar.
Əlaqəsiz dinamik verilənlər statik strukturlu verilənlərə analoji olaraq təsnif
olunur. Əlaqəli dinamik verilənlər isə xətti, dairəvi və budaqlanan struktura malikdir.
Statik strukturlu verilənlərlə iş.
TP-da standart daxiletmə Read, Readln prosedurları, standart xaricetmə isə Write,
Writeln prosedurları vasitəsilə həyata keçirilir.
Bu prosedurların yazılış forması aşağıdakı kimidir:
Read (fayl dəyişəninin adı, dəyişənlərin siyahısı);
Readln (fayl dəyişəninin adı, dəyişənlərin siyahısı);
Write (fayl dəyişənini adı, xaricedilən elementlərin siyahısı);
Writeln (fayl dəyişənini adı, xaricedilən elementlərin siyahısı)
Standart daxiletmə əvvəldən təyin olunmuş, klaviatura ilə əlaqəli İnput adlı mətn
faylından yerinə yetirilir. Standart xaricetmə isə əvvəlcədən təyin olunmuş, monitor ilə
əlaqəli Output adlı mətn faylında yerinə yetirilir. Qeyd edək ki, aşağıdakı proqramm
fraqmentləri ekvivalentdir:
Readln (İnput, a, b);
Writeln (Output, ‘a = ’, a , ‘ b =’, b)
və
downloaded from KitabYurdu.org
44
Readln (a, b);
Writeln (‘a = ’, a , ‘ b =’, b) ;
Standart daxiletmə və xaricetmə prosedurlarından istifadə edərkən, aşağıdakı
nəzərdə tutulur:
a) Read və Readln prosedurları ilə yalnız tam, həqiqi, simvol və sətir tipli
verilənlər oxunur
b) Write və Writeln prosedurları ilə yalnız tam, həqiqi, simvol, sətir və bull tipli
verilənlər xaric edilir.
Ədədlər formatsız və formatlı şəkildə cap oluna bilər.
Formatsız capda verilənlər xaricetmə əmrində bir-birindən vergüllə ayrılmış
şəkildə verilir.
Formatlı çapda isə dəyişənlərin adı ilə yanaşı, cap formatı da verilir:
< dəyişənin adı > : 1-ci tam ədəd : 2-ci tam ədəd
1-ci tam ədəd çap üçün sahənin uzunluğunu;
2-ci tam ədəd isə çap olunan ədəd həqiqi olduqda yazılır və onluq kəsrdəki
rəqəmlərin sayını göstərir.
İstifadəçi tipləri
Pascal proqramlaşdırma dilində baza tiplərdən əlavə verilənlərin digər tiplərini də
yaratmaq mümkündür. Proqramlaşçılar tərəfindən yaradılan bu tiplər istifadəçi tipləri yaxud
düzəltmə tiplər adalnırlar.
Sadalanan tip.
Sadalanan tip, alacağı qiymətlər proqramçı tərəfindən müəyyənləşdirilən yeni tip
verilənlər tərtib etməyə imkan verir.
Sadalanan tipin elementləri mötərizə içərisində aralarında vergül işarəsi olmaqla yazılır.
Məsələn,
type
həftə = (b_e, ç_a, Ç, c_a, c, s, b);
var`
1-ci, 2-ci: həftə;
Həftə tipində həftənin günlərinin adı göstərilir, sonra isə 1-ci və 2-ci-nin həftənin günləri
olduğu verilir.
downloaded from KitabYurdu.org
45
Tipin hər bir elementi bir identifikatordur. Eyni identifikator müxtəlif tiplərin elementi ola
bilməz.
Sadalanan tip sıra tiplidir. Onun elementlərinə nizamlanmış sabitlər kimi baxmaq olar, və onları
müqayisə etmək olar. Hərbir elementin sıra nömrəsi Ord funksiyası ilə təyin edilə bilər. Bu tipin
elementlərinə Pred və Succ funksioyaları tətbiq oluna bilər.
Məsələn:
Ord (c_a) =2, Pred (s) = c, Succ (s) = b
Sadalanan tipin elementlərinə hesab əməlləri tətbin oluna bilmir, həmçinin onları daxil və çap
etmək olmaz.Pascalda yalnız tam, həqiqi, simvol və sətir tipli verilənləri daxil etmək olar.
Sıra tipli (tam, məntiqi, simvol, sadalanan tiplər) hər hansı dəyişənin dəyişmə intervalını
məhdudlaşdırmaq istədikdə interval tipindən istifadə olunur. Buna bəzən məhdud tip və ya
diapozon tipi də deyilirlər. İnterval tipinin təsvirində bərabərliyin solunda tipin adı, sağında isə
bir-birindən iki yanaşı nöqtə ilə ayrılan interval sərhədləri göstərilir. Sərhəd elementləri hər hansı
sıra tipii verilən olmalıdır. Məsələn:
tupe
t = 0…….60;
Gün = b_e …….s;
Rəqəm = 0……..9;
Hərf = ‘a’ …….’z ‘;
var
x : t; y: Gün; t: Rəqəm;
yaxud
var
Y1: b_e …….s;
m: -5…….5;
Sıra tipləri
Tam, məntiqi, simvol və sadalanan tiplər sıra tipləri adlanırlar. Bu tipləri nizamlı tiplər də
adlandırırlar. Srıa tipləri aşağıdakı xassələrə malikdirlər:
1.Sıra tipin elementləri 0-dan başlayaraq nömrələnirlər. tiplərində elementlərin sıra
nömrələri öz qiymətləridir.
2.Sıra tipli istənilən elementin sıra nömrəsi Ord funksiyası vasitəsilə təyin oluna bilər.
3.Pred funksiyası, funksiyasının arqumentindən əvvəlki elementi göstərir. Bu element
birinci elementdirsə, onda sonuncu elementi göstərir.
4.Succ funksiyası, funksiyanın arqumentindən sonrakı elementin göstərir. Əgər, bu
element sonuncu elementdirsə, onda, birinci elementi göstərəcək.
downloaded from KitabYurdu.org
|