Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Akad. Z. M. Bünyadov adına ġərqĢünaslıq Ġnstitutu

156 
 
yollanır.  Rum  hücuma  keçmiĢ  və  Ġslam  ölkələrinin  içərilərinə  girmiĢdi.  Həmin 
ölkələrin  əhalisi  Əli  ibn  Yəhyayə  qoĢulurlar.  Onlar  Ruma  qarĢı  getmək  haqqında 
onunla  razılaĢırlar  və  onu  döyüĢə  təhrik  edərək  birgə  Rum  ordusunun  qabağına 
çıxırlar.  ġiddətli  vuruĢ  baĢ  verir.  О  (Əli  ibn  Yəhya)  öldürülür.  Rumlular  onun 
bədənini  (cəsədini)  götürürlər.  Bu  onun  düĢməni  üçün  böyük  qələbə  (uğur)  idi. 
Onlarsa çox məyus olurlar.
154
 
s. ...  əl-Mu'tazzın dövrü 
155
 
s.  ...  ġimĢatın
156
  hakimi  Ġbn  Mücahid,  Fələstinin  hakimi  Ġsa  ibn  ġeyx, 
Misirin  hakimi  Yəzid  ibn  Abdullah  və  Ġsfahanın  hakimi  Ġmran  ibn  Mehran 
(hakimiyyətdən) ayrılırlar. Əl-Mu'tazz Hatim ibn Zureyki ġimĢata göndərir. O, ibn 
Mücahidə  və  (ġimĢatın)  əhalisinə  hücum  edir,  onu  (Ġbn  Mücahidi)  və  bir  neçə 
nüfuzlu Ģəxsi tutaraq, Amidə gətirir və onların baĢlarını vurur. 
s. 507. Əhməd əl-Mü'təmid 'aləllahın dövrü
157
. 
s. 508. 257-ci ildə (870-871) səmada güclü iĢıq (Ģərqdən qərbə tərəf), sonra 
zəlzələ baĢ verir. 
s.  510.  Həmin  il  Məhəmməd  ibn  Əli  ibn  Yəhya  əl-Ərmini  yay  yürüĢünə 
çıxır. Əl-Mütəvəkkilin mövlası xədim ġənif də ona köməyə gəlir. Onlar Lamis çayı 
yanında  görüĢürlər  və  rumlulara  4  aylıq  barıĢıq  təklif  edirlər.  Bu,  258-cı  il 
Ramazan ayında (872-ci ilin iyulu) baĢ vermiĢdi. 
s. 511. 259-cu ildə (872-873) böyük zəlzələ, Nilin daĢması. 
 
 

---

157 
 
 
Qeydlər və Ģərhlər 
 
I cild. 
 
1.
 
Carbi  -  Xilafətin  dördüncü,  Ģimal  caniĢinliyi.  «Kitab  əl-buldən»də 
Yaqubi  bu  termini  «əl-Cady»  və  ya  «Cudayy»  («ġimal  ulduzu»,  «Oğlaq  bürcü») 
formasında  iĢlədir  (Ал-Йакуби.  Kııтаб  ал-булдан  /Изд.  Де  Гуе.  BGA.  Лейден, 
1892,  VII.  268.  320).  Əl-Carbi  formasının  elmi  ədəbiyyata  daxil  olması  mənbəni 
nəĢr etmiĢ de Quyenin adı ilə bağlanır. Yaqubinin «Tarix» əsərinin Beyrut nəĢrində 
də  biz  «Carbi»  formasını  görürük.  De  Que  bu  termini  suryani  dilindəki  garbayo 
(«Ģimal») ilə əlaqələndirir. N.Vəlixanlı Yaqubinin yer kürəsinin bölgələrini MəĢriq 
və Məğrib qisimlərinə ayırmasını və ġimal küləyinin mənbəyi sayılan Bənət Nə'Ģin 
(Böyük  Ayı  bürcü)  kürsüsünün  Məğribə  aid  edilərək  əl-Cady  (əl-Cudayy) 
adlandırılmasını nəzərə alaraq, Ģimal caniĢinliyinin «əl-Cady» adını məqbul hesab 
edir  ki,  bu  da  «ġimal  ulduzu  ölkəsi»  kimi  açıqlanır.  (Ибн  Хордадбех.  Книга 
путей  и  стран,  /перевод.  комментарии,  исследование,  указатели  и  карты 
Н.Велихановой/. Баку. 1986. с.288) Yunan müəllifləri də Qafqazı ġimal ulduzu ilə 
əlaqələndirilən  Böyük  Ayı  bürcü  altında  yerləĢdirirdilər.  Tövratdakı  «müqəddəs 
Asiya»  («As»  -  Böyük  Ayı  bürcü)  Kiçik  Asiya  və  Qafqaz  Tavrına  aid  edilirdi 
(П.К.Услар. Древнейшие сказания о Кавказе, ССОКГ. вып. X. с. 44). 
2.
 
Tövratda  Babil  həngaməsi,  xalqların,  dillərin  ayrılması  patriarx  Everin 
adı  ilə  bağlanır  (Библейская  энциклопедия.  Труд  и  издание  Архимандрита 
Никифора.  М,  1891  /репр.изд.  Свято-Троице-Сергиевой  Лавры.  1990,  с.209). 
Eber  Suriya  və  Fələstinin  yəhudilərdən  əvvəlki  əhalisi  sayılan  hürri-amorey 
tayfalarının mifik əcdadı sayılır (И.М. Дьяконов. Языки Древней Передней Азии. 
М., 1967. с. 353, 355). 
3.
 
Tövrat geneologiyasında Simin övladları: Elam,  Assur, Arfaksad, Lud, 
Aram  göstərilir.  Arfaksad  Midiya  Ģahının  adı  kimi  də  verilir  (Библейская 
энциклопедия. с. 645-647. 62). 
4.
 
Amur  (Tövratda  Homer)  etnonimi  də,  ola  bilsin,  qərbi  sami  tayfaları 
amoreylərlə  (akkad,  «qərblilər»)  və  ya  Qurandakı  «Ġmran  övladları»  ilə  bağlıdır. 
Homeritləri  qədim  kimmer  tayfaları  ilə  bağlamaq  cəhdləri  də  olub  (Библейская 
энциклопедия, с. 169). 
5.
 
Tövrata  görə,  Yafəsin  övladları  Avropada  və  Ģimal-Ģərqi  Asiyada 
məskunlaĢırlar.  «Kitab  əl-buldən»də  Yaqubi  Caumər  (Amur,  Homer)  və  Tubəli 
Yafəsin oğlanları kimi verir. О yazır ki, Yafəsin bütün övladları Ģərq torpaqlarında 
məskunlaĢır, yalnız Caumər və Tubəlin oğlanları olan Saklab və Burcanın nəsilləri 
hələ  rumlular hakimiyyətə  gəlməmiĢdən əvvəl  Rum torpaqlarında  yerləĢirlər  (Ал-
Йакуби. Китаб ал-булдан. VII. с. 16). 
6.
 
Burcanlar Dunay bolqarları hesab olunurlar. Ġbn Xordadbex «Burcanı» 

---

158 
 
Makedoniyanın  Ģimal  qonĢusu  adlandırır  (Ибн  Хордадбex.  с.  98,  282;  В.В. 
Бартольд. Арабские известия о русах. Соч. 2т. ч 1. М. 1963, с.819-820). Yaqut 
əl-Həməvi  (I.  110)  Burcanı  xəzərlər  nahiyyəsində  Ģəhər  kimi  göstərir.  Ola  bilsin, 
Volqa bolqarlarını nəzərdə tutur. 
7.
 
Deyləm - Gilanın cənubunda dağlıq əyalət. 
8.
 
ət-Təbər  -  Tapuristan.  Ərəb  mənbələrində  Təbəristan  formasını 
almıĢdır.  Daha  sonra  fars  mənbələrindəki  Mazandarana  uyğun  gəlir.  Bu  yer 
adlarının  sadalanmasında  ardıcıllıq  gözlənilmir.  Görünür,  Yaqubi  məlumatı 
müxtəlif  mənbələrdən  götürmüĢdür.  Ġbn  Xordadbex  Carbiyə  daxil  olan  əyalətləri 
sadalayarkən Təbəristandan, Cilandan sonra al-Babr və Taylasanı, sonra əl-Xəzər, 
əl-Lan,  as-Sakalib,  al-Abarı  qeyd  edir.  Belə  ki,  burada  da,  digər  mənbələrdəki 
kimi,  Taylasanla  yanaĢı  al-Babr  ola  bilər.  V.Minorski  əl-Babrı  TalıĢdan  qərbdə 
Ərdəbil və Zəncan arasında lokalizə edərək Tarom və Xalxalla eyniləĢdirir (Xyдyд 
ал-алам. 391: Ибн Хордадбех. с. 106. 219) 
9.
 
Taylasan - farsca TalıĢanın ərəb formasıdır (Yakut. Mu'cam al-buldan. 
Beyrut. 1950. с III. s.571). 
10.
 
 Cilan (Gilan) - Xəzər dənizinin cənub-qərb sahilində əyalət. DöyüĢkən 
əhaliyə malik bu əyalət adətən müstəqil olurdu. 
11.
 
 Filan  -  cənubi  Dağıstanda  feodal  qurumu.  Bu  termin,  ola  bilsin,  Ġran 
Ģahlarının Qafqaz qarnizonlarında  yerləĢdirdiyi  mərzban xionitlərlə  bağlıdır  (C.A. 
Сулейманова. Кафказия ве аварлар. Тирклер. ь. 2. Анкара. 2002. с.678). Filan 
haqqında aĢağıda bax: q. 12 (с. II). 
12.
 
 əl-Lan - ġimali Qafqaz əyaləti olan Osetiyanın tarixi ərazisi. 
13.
 
 Xəzər  -  ġərqi  Avropa  və  ġimali  Qafqaz  ərazilərini  əhatə  edən  Qərbi 
Türk xaqanlığı (türkütlər). Türkütlərdən əvvəlki xəzərlər bu ərazinin qədim as-yas 
etnik təbəqəsinə aid edilir.  
14.
 
 Dudaniyə  -  didoylar  cənubi  Dağıstanda  ando-sez  qrupuna  aid  olan 
qafqaz  xalqıdır.  Lakin  suryani  mənbələrindəki  Bet  Dadu»  daha  geniĢ  məna  kəsb 
edir və   ümumiyyətlə  dağlıq  Dağıstana,  ərəb  mənbələrindəki        «dağlıq ölkə»  - 
Sərirə      uyğun      gəlir (Н.В.Пигулевская.   Сирийские источники по истории 
народов  СССР.  М.-Л.  1941.  с.  82.  165:  А.Р.Шихсаидов.  Ислам  и  средне-
вековом Дагестане (VII-XVвв. Mx.. 1969. с. 38-39)  
15.
 
 ər-Ran - Aran (Albaniya)  
16.
 
 Curzan - Gürcüstan 
17.
 
 Basfurcan  -  Yaqut  yazır  ki,  Basfurcan  «Aranın  vilayətidir.  Paytaxtı 
NaĢavadır. Ona Naxçıvan da deyirlər» (Yakut. 1. 624).  
18.
 
 Sisacan  (Sisakan)  -  Alban  əyaləti  Sünik.  Albanların  əcdadı  sayılan 
Aran  «Alban  tarixində»  Yafəsin  övladlarından  olan  Sisakın  nəslindən  sayılır 
(Моисей  Каланкатуйский.        История        Албании.  Пер.К.Патканова.  СПб.. 
1861. кн.1. гл.4)  
19.
 
  Qubad - Ġran Ģahı I Qubad (488-531)  

---