Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Akad. Z. M. Bünyadov adına ġərqĢünaslıq Ġnstitutu

161 
 
10.
 
 ġabran  (ġabaran)  -  Qafqaz  dağlarının  cənub-Ģərq  qolunun  Ģimal-Ģərq 
yamaclarında,  Samur  çayı  hövzəsində  ərazi.  Sonradan  ġirvanĢahlar,  əl-Babın 
əmirləri  və  Arran  hakimləri  arasında  bu  ərazi  üstündə  çəkiĢmələr  olmuĢdur. 
Z.Bünyadov  ġabranın  Dəvəçi  yaxınlığında  yerləĢən  orta  əsr  sahilyanı  Ģəhəri 
olduğunu 
qeyd 
edir. 
(Ġbn 
əl-Əsir, s. 161) 
11.  Kufidə  «Lakzın,  Filanın  və  Təbəristanın  (Tabarsaran)  məlikləri», 
Balazuridə  «ġirvanın,  Layzanın,  Tabarsaranın,  Filanın,  Xursanın  Ģahları»  gedir. 
Yaqut  Filanı  Tabarsaranın  yanında  yaĢayan  tayfa  kimi  göstərir.  Mas'udi  «Filan-
Ģah» ifadəsini Sərir hökmdarının titulu kimi verir. Balazuri və Ġbn Xordadbeh isə 
Sərir  və  Filanı  müxtəlif  yer  adları  və  ya  keĢik  məntəqələri  «Bab»  kimi  verirlər. 
(Ибн 
Хордадбех.  Книга  путей  и  стран  /пер.,  ком.  Н.Велиханлы).  с.  109.  В.Ф. 
Минорский. История Ширвана и Дербенда М. 1963. с. 137.) 
12.  V.Kotoviç  Bələncəri  Dərbənddən  25  km  cənubda,  Bilicidə  yerləĢən 
Torpaq-qalada 
lokalizə 
edir. 
(В.Г.Котович, 
О 
местоположении 
раннесредневековых  городов  Варачана,  Баланджара  и  Торгу,  Сб., 
«Древности  Дагестана»,  Мх..  1974.  с.  199).  Lakin  Bələncər,  görünür, 
Dərbənddən Ģimalda  yerləĢmiĢdir. Kufi  Səlmanın Dərbəndə  daxil olduqdan sonra 
yoluna  davam  edərək  Baruzaya  (Tarqu),  sonra  Bələncərə  çatmasını  qeyd  edir. 
Mə'sudi əl-Bəbdən 8 günlük məsafədə yerləĢən Xəzər paytaxtı Səməndərin Səlman 
tərəfindən  iĢğalından  sonra  paytaxtın  Atilə  (Səməndərdən  7  günlük  məsafədə) 
köçürülməsini qeyd edir. 
13.
 
 Bələncər  çayı  -  M.Ġ.Artamanov  bunun  Sulak  çayı  olmasını  təxmin 
edir. (М.И. Артамонов. История хазар. Л.. 1962с. 207). 
14.
 
 Bu  hadisələr  Ġbn  əl-Əsirdə,  Kufidə  və  əsasən,  ərəb  müəlliflərinin 
əsərlərindən kompilyasiya olan yerli mənbə - «Dərbənd-namə»də daha geniĢ təsvir 
olunur (S.Süleymanova. «Dərbənd-namə»nin Zaqatala nüsxələri. - Средневековый 
Восток. Б.. 1993. c.172-174). 
15.
 
 Hüzeyfə ibn əl-Yəməni h. 42-ci ildə (661-662) DəməĢqdə ölmüĢdür. 
16.
 
 Muğira ibn ġü'ba, görkəmli ərəb sərkərdəsi (602-670). 
17. Həzrət Əli Məhəmməd peyğəmbərin əmisi oğlu və silahdaĢı.  
18. Bu məlumat Jüzenin tərcüməsində ötürülüb. Bu haqda digər mənbələrdə 
məlumat  verilmir.  Görünür,  bu  təyinat  elə  bir  əhəmiyyət  kəsb  etməmiĢdir.      Bu 
qeyd  bir daha Ya'qubinin  Ģiə ənənələrinə bağlılığını sübut edir. 
19.
 
 Əməvilər sülaləsinin V xəlifəsi Əbdü-l-Malik ibn Mərvan (685-705-ci 
illər). 
20.
 
 Küfi xəlifə Əbdü-l-Malikin qardaĢı Məhəmməd ibn Mərvanı əl-Cəzirə, 
Azərbaycan  və  Ərminiyəyə  vali təyin etməsi  və  oğlu  Məsləmə  ibn Əbdü-l-Malik 
ibn  Mərvanı  da  onun  yanında  Ərminiyədə  yerləĢdirməsi  haqda  məlumat  verir. 
Məsləmə  əmisinin  əmri  ilə  Dərbəndə  hücum  edərək,  Ģəhəri  alır  və  böyük 

---

162 
 
qənimətlərlə  Ərminiyənin  ortasında  olan  əmisi  Məhəmməd  ibn  Mərvanın  yanına 
gəlir.  Kufi,  Ġbn  Təqriberdi  Məsləmənin  Dərbəndi  95-ci  ildə  fəth  etməsi  haqda 
məlumat verir. 
21.
 
 Ərəbcə «hur» («ahrar») - azad, zadəgan mənasını verir. Digər tərəfdən, 
«ahrar», «naharar» fars termininin naqis forması da ola bilər. Mənbələr (Qevond və 
baĢqaları)  xəlifə  II  Ömərin  xəlifə  Əbdü-l-Malikin  dövründə  Məhəmməd  ibn 
Mərvan  Ərminiyədə  nahararlara  divan  tutarkən  əsir  alınmıĢ  əhalinin  geri 
qayıtmasına  icazə  verməsini  qeyd edirlər. (Bu  haqda  bax:  В.В.Бартольд.  Халиф 
Омар и противоречивые известия его личности. Соч.. VI m., с. 518). 
22.
 
 Bu  hadisələr  həmin  dövrə  aid  yeganə  yerli  mənbə  olan  «Alban 
tarixi»ndə  və  erməni  mənbələrində  geniĢ  təsvir  olunur.  «Albaniya  tarixində» 
Məhəmməd ibn Mərvanın yürüĢü 697-698-ci ilə aid edilir. Bu haqda bax: Moisey 
Kalankatuklu,  Albaniya  tarixi,  (müqəddimə,  tərcümə,  qeyd  və  Ģərhlər  akad. 
Z.Bünyadovundur). В., 1993, s. 230-231. qeyd. 32.). 
23.
 
 Məhəmməd  ibn  Mərvan  h.  101-ci  ildə  (719-720)  vəfat  edib.  «Alban 
tarixi»  bu  hadisələrin  təsvirindən  sonra  Məhəmmədin  (Məhəmməd  ibn  Mərvan) 
Suriyaya  gələrək  ağır  xəstəliyə  düçar  olması  və  yeddi  ay  əzab  çəkərək  ölməsi 
haqda məlumat verir. 
24.
 
 Xəlifə Valid ibn Əbdü-l-Malik (705-715) 
25.
 
 Mətndə bu yer silinib. «Alban tarixi» 709-710-ci ildə (erməni təqvimi 
ilə 158-ci il) xəzərlərin Albaniyanı zəbt etməsi və bundan iki il sonra Albaniyaya 
Əbdü-1-Əzizin gəlməsi haqda məlumat verir. Burada, görünür, Ya'qubidəki Əbdü-
1-Əziz  ibn  Valid  nəzərdə  tutulur.  Təəssüf  ki,  onun  Azərbaycana  və  Ərminiyəyə 
vali  təyin  olunmuĢ  Məhəmməd  ibn  Mərvanla  əlaqədar  fəaliyyətinə  dair  məlumat 
yoxdur.  Kufi  yazır:  «Məhəmməd  ibn  Mərvan  qardaĢı  oğlu  Məsləmə  ibn  Əbdü-l-
Maliki yanına çağırır və ona əl-Baba, orada yerləĢən xəzərlərə qarĢı getmək haqda 
əmr verir. Bu vaxt orada 80 mindən artıq xəzər vardı». Ġbn əl-Əsir h. 91/708-709-
cu  ildə  Məsləmə  ibn  Əbdü-1-Malikin  Azərbaycanda  türklərə  qarĢı  müharibəyə 
baĢlamasını və  dağlarda  Ģəhərlər  və  qalalar alaraq Dərbəndə  çatmasını qeyd edir. 
«Dərbənd-namə»də isə Validin öz qardaĢı Müslümü (Məsləmə) qoĢunla Dərbəndə 
göndərməsi,  Dərbəndin  alınmasında  Əbdü-l-Əzizin  iĢtirak  etməsi  və  Müslümün 
onu  ġirvana  hakim  qoyaraq  qayıtması  təsvir  olunur  (S.Süleymanova,  Dərbənd-
namənin... s. 174-175) 
26.
 
 Xəlifə Süleyman ibn Əbdü-l-Malik (715-717). 
27.
 
 Mesopotamiyanın Ģimal hissəsi. 
28.
 
 Dabik- Suriyanın Ģimalında. 
29.
 
 Məsləmə- xəlifə Əbdü-l-Malik ibn Mərvanın oğlu idi. 
30.
 
 Kustantiniyə - Bizansın paytaxtı Konstantinopol. 
31.
 
 Ərəbcə  həm  də  «qul»  mənasını  verən  saklab  (sakalibu)  termini 
«slavyan» kimi tərcümə olunur. «Saklab  çayı» dedikdə Volqa və ya Don nəzərdə 
tutulur.  Lakin  ərəblər  yalnız  slavyanlara  saklab  demirdilər  (bu  haqda  bax: 

---