Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Akad. Z. M. Bünyadov adına ġərqĢünaslıq Ġnstitutu

165 
 
Altan xarabalığı) yerləĢir. Lakin burada, görünür, Varsan yox, ġimali Qafqazdakı 
VarĢan,  yəni  BarĢaliya  olmalıdır.  Mənbələr  VarĢanı  (Berziliya,  Varaçan)  Xəzər 
torpağında qeyd edirlər (Xəzər hakimlərinin yay iqamətgahı). 
52.
 
 Ġbn  əl-Əsirə  görə  xəlifə  HiĢam  114-cü  ildə  (732-733)  qardaĢı 
Məsləməni  azad  edərək,  əmisi  oğlu  Mərvan  ibn  Məhəmməd  ibn  Mərvanı  əl-
Cəzirəyə, Azərbaycana və Ərminiyəyə vali təyin etmiĢdi. Kufiyə görə isə Məsləmə 
ġama  (Suriyaya)  qayıdarkən  əmisi  oğlu  Mərvan  ibn  Məhəmmədi  əl-Babın 
müsəlman icmasına baĢçı qoymuĢdu. Xəlifə Məsləmənin yerinə Səid ibn Əmr əl-
HəraĢini göndərir. Mərvanı isə ġama çağırır. Yalnız əl-HəraĢi gözləri zəiflədiyinə 
görə istefa istədikdən sonra Xəlifə Mərvan ibn Məhəmmədi Azərbaycana vali təyin 
edərək, xəzərlərlə müharibəyə göndərir. 
53.
 
 Sərir  -  Orta  əsrlərdə  Dağıstanın  dağlıq  ərazisini  əhatə  edir.  Suriya 
(Suryani) mənbələrində Bet-Dadu («dağlıq ölkə»), Dağıstan mənbələrində Avariya 
adlanır (A.P. Шuxcauдoв, Ислам в средневековом Дагестане (VII-XVвв.). M
Х
..
 
1969 
С
.
 
38.) 
54.
 
 Sasani hökmdarı Xosrov ƏnuĢirəvan (531-579). 
55.
 
 Tuman - Hal-hazırda Dağıstanda lakların ərazisi. 
56.
 
 Zirehqıran - Kubaçi (Darqin kəndi). Qumuxun yanında. 
57.
 
Həmzin  -  Xamri  çayının  (müasir  Qamri-ozen)  orta  axarında  yerləĢən 
xəzər  əyaləti  Xamrin.  Mərkəzi  Tarquda  (müasir  Mahaçqala)  olmuĢdur.  (О 
раскопках Хамрина, Котович, Магомедов. 1971-1972; А.К. Аликберов, Эпоха 
классического Ислама на Кавказе. М, 2003. с. 158-159; Минорский, с. 132.) 
58.
 
 əl-Lan (Allan) - Dəryal keçidi. 
59.
 
 Jüzenin  tərcüməsində  Cərrahın  türk  hakimini  öldürməsi  kimi  gedib: 
«... но на  них  напал ал-Джаррах ибн  Абдуллах ал-Хаками и встретившись с 
царем турок. Убил его». Halbuki əvvəlki məlumatda Cərrahın öldürülməsi qeyd 
olunur. HiĢam ibn Əbdü-l-Malikin dövrünün xülasəsi olan bu hissə Jüzedə ixtisarla 
verilmiĢdir. 
60.
 
 silinib 
61.
 
 Malatiya  -  əl-Cəzirənin  (Yuxarı  Mesopotamiya)  Ģimal  sərhəddində 
Ģəhər. 
62.
 
 XII xəlifə III Yəzid (744), xəlifə I Validin oğlu. II Validdən (743-744) 
sonra hakimiyyətə gəlib və hakimiyyəti cəmi altı ay sürüb. 
63.
 
 Kufinin  məlumatına  görə,  Ġshak  ibn  Müslümlə  qiyamçılar  arasındakı 
döyüĢlər  nə  gündüz,  nə  də  gecələr  ara  vermirdi.  Bu  döyüĢlər  Xorasanda  Əbu 
Müslümün  rəhbərliyi  altında  qara  bayraqlıların  (əl-Musavvada)  meydana  
çıxmalarına   qədər  davam   etdi   (Kufi, s.57). Məhəmməd ibn Sul Azərbaycanda 
Əməvilərin axırıncı valisi olan Ġshak ibn Müslüm əl-Uqeylini əvəz etdi. 
64.  XIV  xəlifə  Mərvan  ibn  Məhəmməd.  Sonuncu  Əməvi  xəlifəsi.  h. 
192/750-ci ildə öldürülüb. Kufi Mərvanın  Xilafətdə hakimiyyətin Yəzidin qardaĢı 
Ġbrahim  ibn  Validin  əlinə  keçməsindən  xəbər  tutaraq,  ġama  yola  düĢməsini  və 

---

166 
 
Ġbrahim xəlifəlikdən kənar ediləndən  sonra  hakimiyyətin Mərvan ibn Məhəmməd 
ibn Mərvanın əlinə keçməsi haqda məlumat verir. 
65.
 
 Dahhaq ibn əĢ-ġeybani - Abbasilərin hakimiyyətə gəlməsi ərəfəsində 
Ġraqda  Əməvilərə  qarĢı  üsyan  qaldıran  xaricilərin  baĢçılarından  biri.  Əli  ibn  Əbu 
Talibin  düĢərgəsini  tərk  etmiĢ  «xaricilər»  Hərurə  kəndinə  getmiĢdilər.  Buna  görə 
də onları əvvəlcə «həruri» adlandırırdılar, Dahhakın əl-Həruri nisbəsi də burdandır. 
Ġbn əl-Əsirdə, Kufidə bu hadisələr daha geniĢ verilir. Lakin Yaqubidəki bəzi faktlar 
onlarda yoxdur. 
66.
 
 Mosul - Mosulun fars adı Nau (Bau) ƏrdəĢir olmuĢdur, Əməvi xəlifəsi 
Mərvan tərəfindən yenidən tikilərək Mosul adlanmıĢdır (Ибн Хордадбех, с. 160). 
67.
 
 Nəsibin  (Nusaybin)  -  Hal-hazırda  Türkiyənin  Suriya  ilə  sərhəddində 
yerləĢən  Nusaybin  Ģəhəri,  о  dövrdə  Diyar  Rabi'a  vilayətinə  aid  olmuĢdur  (Ибн 
Хордадбех, с. 270). 
68.
 
 Kufiyə  görə  Mərvan  Ərminiyəyə  vali  təyin  etdiyi  ġamdakı 
sərkərdələrdən Əbdülməlik ibn Müslüm əl-Uqeylini qiyamçılara qarĢı göndərir. O, 
Bərdəyə  gəlir,  sonra  «Cisr əl-Hicara» («daĢ  körpü») adlı  yerdə  dayanaraq kömək 
gözləyir. Bərdə ilə Yunan arasında döyüĢdə Əbdülməlik öldürülür. Ordunun baĢına 
Ġshak  ibn  Müslüm  əl-Uqeyli  keçir.  Yunanı  lokalizə  etmək  mümkün  olmamıĢdır. 
«Cisr  əl-Hicara»nı  («DaĢ  körpü»)  ehtimal  olaraq  Ġlisudakı  «Ulu  körpü»  ilə 
müqayisə etmək olar. 
69.
 
 Xaricilər  həm  Əməvilərə,  həm  də  Əli  tərəfdarlarına  qarĢı  mübarizə 
aparırdılar. 
70.
 
 Harran  -  Bizans  mənbələrindəki  Xellenopolis.  Yakut  onu  «Diyar 
Mudar»ın  əsas  Ģəhəri  adlandırır,  əl-Muqaddasi  oradakı  «daĢ  qala»  haqqında 
məlumat verir (Йбн Хордадбех, с. 236. пр.24). 
71.
 
 ərəbcə «ləbin» - kərpic 
72.
 
 Mərvan  ibn  Məhəmmədin  hakimiyyət  illərini  və  onun  taxtdan 
salınmasını (öldürülməsini) təsvir edən bu hissə (Yaqubi, II s. 338) Jüze tərəfindən 
tərcümə edilməmiĢdir. 
73.
 
 Xəlifə 
Əbu-l-Abbas  əs-Səffah  («səffah»-səxavətli),  Abbasilər 
sülaləsinin banisi (749-754). 
74.
 
 Yaqubi  Ġshak  ibn  Müslümün  Mərvana  sədaqəti,  onun  Sumaysatda 
(Bizans Ģəhəri) Əbu Cəfər və Abdullah ibn Əli ilə mübarizəsi və yalnız Əbu Cəfər 
ona  Mərvanın  ölməsini  xəbər  verdikdən  sonra  onunla  qayıtması  haqda  məlumat 
verir  (Yaqubi,  II  s.354).  Burada  Abbasilərin  Əməvilərə,  sonra  isə  Əməvi 
hakimiyyətini devirmiĢ xaricilərə qarĢı mübarizəsi əks olunur. 
75.
 
 Kiləb  -  Kufidə  Rum  ölkəsində  olan  «qal`a  əl-kiləb»  («Sərt  qala»?) 
qeyd olunur. Ġbn əl-Fakix  «siyasicilərin» («sibasica»  -«spasiq») torpağında Kavad 
(Xosrov  AnuĢirvanın  atası)  tərəfindən  əl-Kiləb  və  ġahbuĢ  qalalarının  tikilməsi  və 
bu qalalarda  «siyasicilərin» («sibasica»)  yaĢaması  haqda  məlumat verir. Əl-Kilab 
ilə  birgə  ġakki  və  Xazra  qeyd  olunur  (Kitab  əl-buldan,  288).  A.Alikberov  bu 

---