Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Akad. Z. M. Bünyadov adına ġərqĢünaslıq Ġnstitutu

169 
 
adam qırmıĢdılar. Mehdi səddi tikdikdə  sərhəd əyalətinin  əhalisi («əhlu-s-suğur») 
yenidən  daha  əzmlə  ayağa  qalxır.  Həmin  il  Mehdi  oğlu  Harun  ər-RəĢidi  böyük 
ordu ilə yürüĢə göndərir. O, Ceyhana çatır və bir neçə qalanı alır. Sonra 164-cü ildə 
Konstantiniyəyə  hücum  edir,  rumlular  ondan  sülh  istəyirlər.  O,  sülh  bağlayaraq 
geri qayıdır» (Yaqubi II s. 396). 
93.
 
 yəni  qohum-əqrəbasını,  tayfasını  gətirmir.  Jüzedə:  «который  от-
правился туда лично». 
94.
 
 əĢ-Ģəra - xaricilərə aid ifrat sekta. 
95.
 
 Əbu  Müslüm  -  Əməvilərə  qarĢı  xalq  üsyanının  baĢçısı  Əbu  Müslüm 
hələ  755-ci  ildə  Xəlifə  Mənsurun  əmri  ilə  öldürülmüĢdü.  Lakin  xalq  arasında 
böyük  nüfuza  malik  olan  Əbu  Müslümün  Abbasilər  tərəfindən  xəyanətkarcasına 
öldürülməsi 
onun 
nüfuzunun 
bir 
az 
da 
artaraq 
«Ģəhid» 
kimi 
müqəddəsləĢdirilməsinə  səbəb  olmuĢdu.  776-783-cü  ildə  ölkəni  bürümüĢ  üsyanın 
rəhbəri Mukanna Allahın Ġsa, Məhəmməd və Əbu Müslümdən sonra onda təzahür 
etməsini  elan  edirdi.  Görünür,  onun  ölümündən  sonra  da  fəaliyyətlərini 
dayandırmayan tərəfdarları Əbu Müslüm adı altında çıxıĢ edirdilər. Əbu Müslümün 
nüfuzu ġimali Qafqazda da geniĢ yayılmıĢdı, halbuki o, Dağıstanda heç olmamıĢdı. 
96.
 
 ər-Ruyan  -  Təbəristanın  dağlarında,  Səfidrud  və  ġaxrud  çayları 
arasında Ģəhər. Əvvəl Deyləmə aid olmuĢdur. (Ибн Хордадбех, с. 288). 
97.
 
 Burada  əl-Kiləb  qalasının  əslində  cənubda  yerləĢməsi  məlum  olur 
(bax: qeyd 75). Belə ki, Əbu Müslüm ər-Ruyanda ərəb ordusunu məğlub etdikdən 
sonra Kiləb qalasına yollanır. 
98.
 
 Kufiyə  görə,  Harun  ər-RəĢid  Ġshak  ibn  Müslüm  əl-Üqeylini  Əbu 
Müslümə qarĢı Beyləqana göndərir, lakin о məğlub olur. 
99.
 
 silinib 
100.
 
 Xəlifə  Harun  ər-RəĢid  172/788-ci  ildə  Yəzid  ibn  Məzyədi 
Ərminiyənin  valisi  vəzifəsindən  azad  etmiĢdi.  Lakin  məĢhur  sərkərdə  I  Yəzid 
xaricilərə  qarĢı  vuruĢlarda  böyük  qələbələr  qazanmıĢdı.  Yəzidin  xaricilərə  qarĢı 
qələbələrindən  və  178/794-cü  ildə  xarici  Valid  ibn  Tarifa  əĢ-ġeybanini 
öldürməsindən  sonra  Harun  ər-RəĢid  onu  h.183/799-cu  ildə  yenidən  Ərminiyəyə 
vali təyin etmiĢdi. Yəzid 185/801-ci ildə Bərdədə vəfat etmiĢdi. Onun oğlu Xalid 
ibn  Yəzid  ibn  Məzyəd  ġirvanın  hakim  sülaləsi  Yəzidilərin  banisi  sayılır 
(Мuнорский, с. 43-44). 
101.
 
 Səid  ibn  Səlm  ibn  Quteybə  796-cı  ildə  Ərminiyyə  valisi  təyin 
edilmiĢdi. 
102.
 
 «Batariqa»  -  «batriq»  (lat.  «patrisiy»)  termininin  cəm  formasıdır. 
Ərminiyənin  xristian  əyanlarına  aid  edilmiĢdir,  bəzən  «məliklər  və  batriklər» 
ifadəsi  iĢlədilir.  Suriya  mənĢəli  «məlik»  termininin  Qafqazda  yayılması  Xilafət 
dövrü ilə bağlanmalıdır. 
103.
 
 Kufiyə görə bu, Səidin xərac yığmaq üçün göndərdiyi Ģəxs idi (Kufi, 
s. 63). II Yəzidin dövründə (720-724) vergilər haqda bax: Albaniya tarixi, s.231. 

---

170 
 
104.
 
 ən-Nəcm  ibn  HaĢim  216  il  ərzində  Dərbəndi  idarə  edən  HaĢimilər 
sülaləsinin banisidir. Bu sülalə haqqında bax: Минорский, с. 64, 97-98. 
105.  Kufiyə  görə, bu, Səidin  Bəb əl-Əbvaba hakim (rəis) təyin etdiyi  Nasr 
ibn Ənan idi. 
106.
 
 Kufiyə  görə,  Həyyun  dərbəndlilər  tərəfindən  təhlükəsizliyi  təmin 
edərək  xaqanın  ordusunu  Sul  keçidindən  keçirdir  və  Ġslam  ölkəsinin  üzərinə 
göndərir. 
107.
 
Hərflər  nöqtəsiz  yazılıb,  qrafikaya  və  kontekstə  uyğun  «nəccəb» 
(«çapar») kimi oxuna bilər. 
108.
 
 Jüzedə:  «уравняя  низаритов  с  йеменцами»,  «sava»  feli  hər  iki 
mənanı verir. Nizarilər və kəlbitlər, yəni Ģimal ərəbləri ilə cənub ərəbləri arasında 
kəskin rəqabət vardı. 
109.  Müəllif  «məlik»  və  «batrik»  terminlərini  fərqləndirir.  Bu  fərqin  dini 
mənsubiyyətlə bağlı olmasını təxmin etmək olardı, lakin  hətta Səfəvilər dövründə 
belə Azərbaycanda yerli - alban mənĢəli xristian hakimlərin «məlik» tituluna malik 
olduğunu  görürük.  Ola  bilsin,  bu,  iyerarxik,  dərəcə  (rütbə)  fərqi  olmuĢdur  və  ya 
vaxt 
keçdikcə ərəb terminləri digər terminləri sıxıĢdırıb aradan çıxarmıĢdır. 
110.  Yəni  Gürcüstan  və  Kaxetiya,  Sanariya  bəzən  Kaxetiya  mənasında 
iĢlədilir. 
111.
 
 Xəlifə əl-Mə'mun (813-833). 
112.
 
 Mətndə Yəməni, Hicazı, Mosulu tutan  Ģəxslərin adları da sadalanır. 
Bu hissə Jüzedə tərcümə olunmayıb 
113.
 
 Jüzedə  «min  qıbəlu»  -  «bundan  əvvəl»  ifadəsi  «min  qibəli»  -
«tərəfindən»  kimi  tərcümə  olunub  və  buna  görə  də  anlaĢılmazlıq  yaranıb: 
«правителем (Армении) со стороны низложенного (халифа ал-Амина)». 
114.
 
Mötəzilik - islam dinində rasionalist istiqamətli ilk teoloji təlim 
115.
 
 «əl-cəmə'atu-l-'asbiyya»  -  ortodoksal  müsəlman  cəmiyyəti,  köhnə 
müsəlman icması tərəfdarları. 
116.
 
 Kisal - Ərəb qrafikasındakı «k» və «l» hərflərinin oxĢarlığı və digər 
mənbələrdəki məlumatlar nəzərə alınaraq, müasir Qazax ilə eyniləĢdirilir. 
117.
 
 silinib 
118.
 
 Jüzede: «ал-Ма'мун приказал было Исе ибн-Мухаммаду ибн Ябу 
Халиду, военачальнику в халифатство низложенного (халифа)...» 
119.
 
 Jüze  «fitnə»  sözünün  «iğtiĢaĢ»  mənasını  götürür:  «Из  регулярных 
(?)  воинов,  участвовавших  в  междоусобице  (в  воине  между  Амином  и 
Мамуном)».  Əslində  isə  burada  «fitnə»-«yayınmaq»  (hərbi  səfərbərlikdən) 
mənasını verir. 
120.
 
 «ən yəmĢiyə». 
121.
 
 silinib 
122.
 
 Cəbəl - fars Ġraqı və ya qədim Midiya. 

---