Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Akad. Z. M. Bünyadov adına ġərqĢünaslıq Ġnstitutu

171 
 
123.
 
 Dinəvar - fars Ġraqında Ģəhər, indi xarabalıqları durur. 
124.
 
 Xalid  ibn  Yəzid  ibn  Məzyəd  -  ġirvanda  qərar  tutmuĢ  Yəzidilər 
sülaləsinin banisi. ġeyban qəbiləsinə mənsub olan bu sülalənin nümayəndələri yerli 
hakimlərlə qohumlaĢmıĢ və tədricən Ġran ənənələrini qəbul etmiĢdilər (Минорский 
с.40). 
125.
 
 Görünür,  Xalidin  mənsub  olduğu  ġeyban  qəbiləsi  Bənu  Rabi'a 
qrupuna aid olmuĢdur və o, Ərminiyəyə Ġraqda həbsdən azad etdiyi həmqəbilələri 
və əl-Cəzirədəki rabi'alılar ilə gəlmiĢdi. Bu, sonra baĢ verəcək münaqiĢəni izah edir 
(bax: q. 126). 
126.
 
 NaĢava - Naxçıvan. 
127.
 
 Kaysitlər Ģimal ərəblərinin Mudar qrupuna aid idilər. Hər ikisi Ģimal 
ərəblərinə aid olan Mudar və Rabi'a arasında kəskin rəqabət və düĢmənçilik vardı, 
hətta Ģimal və cənub ərəbləri arasındakı rəqabətdən də güclü. Rabi'alılar mudarlara 
qarĢı mübarizədə hətta yəmən tayfaları ilə birləĢirdilər. 
128.
 
 Mö'təsim, xəlifə Mə'munun qardaĢı, о vaxt Misirin valisi idi. Yaqubi 
yazır ki, Mə'mun qardaĢı Əbu Ġshakı (əl-Mötəsim?) Misir və Məğrib üzərində vali 
təyin etmiĢdi (Yakubi, II,s.464) 
 129.   Söz nöqtəsizdir. 
130.
 
 Ġshak  ibn  Ġsmayıl  ibn  ġu'eyb  -  Əməvilər  sülaləsindən  olan  sonuncu 
Tiflis əmiri. 
131.
 
 Azan (Ədən) - Yəməndə. 
132.
 
 Xəlifə əl-Mö'təsim (833-842). 
133.
 
 Bərzənd - Yaquta görə Ərdəbildən 14-15 fərsəx Ģimalda Bolqarçayın 
sahilində. Bəzz, Ərdəbil, Muğan və Varsana gedən dörd yol ayrıcında (Ġbn əl-Əsir, 
s. 168, qeyd. 29) 
134.
 
 Sədərəsb  -  AfĢinin  əmri  ilə  Bəzz  və  Bərzənd  arasında  qazılmıĢ 
səngər.  Sambur  çayı  yanında  yerləĢir.  Ət-Təbəri  onu  Bərzənd  xəndəyi  adlandırır 
(Ибн Хордадбех. s. 107, 196). 
135.
 
 silinib. 
136.
 
 Ruz  ər-Ruz  -  Ġbn  əl-Əsirdə  «Kalan  Rud»  («Böyük  çay»).  Bəzzin 
yaxınlığında Babəkin Ģəhəridir. 
137. «siyəb as-suf» - qaba yun paltar, zahidlik, tərkidünyalıq rəmzi sayılırdı. 
Sufilərin geyimi idi. 
138.
 
 Səhl ibn Snbat - alban mənĢəli ġaki hakimi. 
139.
 
 «surra  mən  ra'a»  («görən  sevinər»)  -  Samarra  Ģəhəri.  Xəlifələrin 
sığınacağı. Mö'təsim Bağdaddakı üsyanlardan qorxaraq, öz igamətgahını buraya  - 
Dəclə  sahilinə  köçürmüĢ  və  Ģəhərin  yanında  türklərdən  ibarət  qvardiyasını 
yerləĢdirmiĢdi. 
140.
 
 ər-Ran  -  Aran.  Orta  əsr  mənbələri  «Aran»  («Rani»),  «ġaki» 
(«ġakki»), «Alvani» («Albaniya») terminlərini eyniləĢdirirlər. 
141.
 
 Diyar Mudar və Diyar Rəbi'ə əl-Cəzirə vilayətinin dairələri idi. 

---

172 
 
142.
 
 silinib 
143.
 
 XəlifəVasiq (842-847). 
144.
 
 Xəlifə Mütəvəkkil (847-861). 
145.
 
 silinib 
146.
 
Yaqubi  əl-Mütəvəkkilin  yaxın  əsbabəsi  olan  Ġshak  ibn  Ġbrahimin 
«sahib  aĢ-Ģurta»  -  ölkənin  milis  rəisi,  caniĢin  olmasını  qeyd  edir  (Yaqubi,  II.  s. 
485). Burada da, görünür, həmin Ġshak nəzərdə tutulur. Bundan əvvəlki məlumatda 
da Ġshak ibn Ġbrahimin Babəki edam etməsi qeyd olunur. 
147.
 
 silinib 
148.
 
 Mətndəki ad nöqtəsizdir. 
149.
 
 Baq - Orta əsr mənbələrindəki «baqlar ölkəsi», «Baqan», «Baqavan» 
Bakı  ilə  əlaqələndirilir.  (bu  haqda  bax:  С.Ашурбейли.  Государство 
Ширваншахов. Б.. 1983.с. ) 
150.
 
 Əməvilər  sülaləsinə  məxsus  Tiflis  əmirləri  Abbasilərə  qarĢı 
müxalifət  təĢkil  edirdilər.  Dağ  hakimləri  ilə  qohumlaĢmıĢ  bu  müsəlman  əmirləri 
dağlılara və sanarlara arxalanaraq separatçı mövqe   tuturdular.   Onların   sonuncu   
nümayəndəsi   Ġshak   ibn Ġsmayıl ibn ġu'eybin üsyanı 35 il davam etmiĢdi və bu 
üsyan  nəticəsində  onun  övladları  ölkə  üzərindəki  hakimiyyətlərini  itirmiĢdilər 
(Muнopcкий, c. 46). 
151.
 
 Bu  fəslin  sonunda  (s.491)  Rum  ölkəsindəki  vuruĢların  və  alınan 
əsirlərlə  əlaqədar  hadisələrin  təsvirindən  sonra  h.  241-ci  ildə  (m.855/856) 
ulduzların  düĢməsi,  242-ci  ildə  (856-857)  zəlzələ,  NiĢapurda,  Xorasanda, 
Kulzumda  güclü  Ģüalanma,  daĢların  yanması,  Misirdə  zəlzələ,  243-cü  ildə  (859-
860) ġamda zəlzələ, adamların səhraya qaçması qeyd olunur. 
152.
 
 Xəlifə Müstəin (862-866). 
153.
 
 Məyyafariqin  -  Türkiyədəki  müasir  Silvana  uyğun  gəlir.  Mənbələr 
müxtəlif vaxtlarda Diyar Rabia və ya Diyar Bəkr əyalətlərinə aid edirlər. 
154.
 
 Ruma qarĢı yürüĢü təsvir edən bu hissə Jüzedə yoxdur. 
155.
 
 Xəlifə Mu'tazz (866-869). 
156.  ġimĢat  -  Bizansın  sərhəd  Ģəhəri  qədim  Arsamosata,  Fərat  çayı 
sahilində, Amiddən Ģimalda yerləĢmiĢdir.  
157.   Xəlifə Mü'təmid (870-892). 
 
 

---

173 
 
ƏL-QƏLQƏġƏNDĠ 
 
SÜBH ƏL-Ə`ġA FĠ 
SĠNAAT ƏL-ĠNġA 
 
Azərbaycanın və qonĢu ölkələrin 
tarixinə aid çıxarıĢlar 
 
Ərəbcədən tərcümə edəni, ön söz, qeyd və 
Ģərhlərin müəllifi Esmeralda Ağayeva 
 
ÇoxĢaxəli orta əsr ərəb ədəbiyyatında ensiklopediya janrı mühüm yer tutur. 
XIV  əsrdə  Misir  və  ġamda  məmluklar  sülaləsinin  hakimiyyəti  dövründə  (1252-
1517)  yaranmıĢ  və  inkiĢaf  etmiĢ  bu  janrın  əsasını  IX-XIII  yüzilliklərdə  ərəb 
tarixçiləri  və  səyyahları  tərəfindən  yazılmıĢ  Əl-Məsalik  va-l-məmalik  və  buna 
bənzər  müxtəlif  növlü  əsərlər  təĢkil  edirdi.  Ġbn  Xordadbeh  (  təx.820-912),  əl-
Yaqubi ( IX), əl-Bəlazuri (?- 892), Ġbn əl-Fəqih (IX-X), Ġbn Rustə (X), əl-Məs'udi 
(X),  əl-Ġstəxri  (  IX),  Ġbn  Hövqəl  (X),  əl-Müqəddəsi  (XI),  əl-Ġdrisi  (1100-1165), 
Yaqut  əl-Həməvi  (XIII),  Zəkəriyyə  və  Həmdullah  əl-Qəzvini  kimi  müəlliflərin 
kitablarından  dövlət  məmurları  (ilk  növbədə  katiblər)  həm  də  adi  oxucular 
faydalanırdı.
1
Bununla  belə  XIV  əsrdə  zamanın  və  tədricən  mürəkkəbləĢən 
idarəçiliyin tələblərinə cavab verən, daha geniĢ, ətraflı və dəqiq məlumatlara malik 
universal  toplulara  ehtiyac  duyulur.  Bu  boĢluğu  məvsuatlar  (ensiklopediyalar) 
doldurmağa  baĢlayır:  onların  arasında  ən-Nuveyri  (1279-1332),  əl-Öməri  (1301-
1349)  və  nəhayət,  məmluklar  dövrünün  son  böyük  ensiklopediyasının  müəllifi 
sayılan əl-QəlqəĢəndinin (1355-1418) tərtib etdikləri çoxcildli əsərlər tutur. 
Ərəb  mənĢəli  və  Ģəfii
2
  məzhəbindən  olan  ġihəb  əd-din  Əbu-1-Abbas 
Əhməd (bəzən - Muhəmməd) ibn Əli əl-QəlqəĢəndi 1355-ci ildə Misirdə, Qəlyub 
yaxınlığındakı QəlqəĢənd adlı kiçik bir kənddə doğulmuĢdur. Öz nəsəbini o, həmin 
kəndin adından götürmüĢdür. Təhsilini əl-Ġskəndəriyyədə almıĢ əl-QəlqəĢəndi artıq 
1376-cı  ildən  baĢlayaraq  elə  orada  bir  müddət  Ģəriət  və  hədislərdən
3
  dərs  deyir. 
Lakin  maraq  dairəsi  geniĢ  olduğundan  o,  bu  fəaliyyəti  ilə  kifayətlənməyib  ərəb 
qəbilələrinin tarixini öyrənməyə baĢlayır və 1389-cu ildə  müəllimlik sənətini tərk 
edib,  dövlət  dəftərxanasında  çalıĢır.  1412-ci  ildə  əl-QəlqəĢəndi  özünün  Ģah  əsəri 
olan Sübh əl-əĢa fi sinaat əl-inĢa-nı tamamlayır. Lakin müəllif ömrünün sonunadək 
həmin  kitaba  ayrı-ayrı  düzəliĢ  və  əlavələr  edir.  O  dövrün  inzibati  idarələrinin 
məmurları (katibləri) üçün hazırlanmıĢ həmin qaynaqda dövlət idarəçiliyində zəruri 
sayılan  bütün  sahələrə  dair  ətraflı  məlumat  tapmaq  olar
4
.  Əsərin  dəyərli 
cəhətlərindən biri də daha erkən mənbələrdən orijinal hissələrin sitat gətirilməsidir. 

---