Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Akad. Z. M. Bünyadov adına ġərqĢünaslıq Ġnstitutu

176 
 
Arran  və  Azərbaycana  aid  məlumatlar  cədvəllər  Ģəklində  tərtib  olunaraq  28 
bölmədən  ibarət  Təqvim  əl-buldənin  ikinci  hissəsində  öz  əksini  tapmıĢdır. 
Tərcümədə bu materiallar əlavə 3 kimi verilir.  
Məsəlik əl-əbsar. ġihəb əd-din əhməd ibn yəhya ibn Fəzlallah əl-Ömərinin 
(1301-1349) Məsəlik əl-Əbsar fi məmalik əl-əmsar əsəridir. Bu mənbədən bir çox 
hissələri əl-QəlqəĢəndi öz əsərinə sitat Ģəklində daxil etmiĢdir.
18 
 
ġihəb əd-din Əbu-l-Abbas Əhməd ibn Əli əl-QəlqəĢəndi 
“Sübh əl-ə Ģə fi sinaat əl-inĢa” 
(IV c., səh. 356) Ġkinci iqlim
19
 (Azərbaycan) 
 
Ġbn əl-Cavaliqi əl-Muarrab min əl-ucmə ilə-l-arabiyyə (əsərində) deyir: qısa 
əlif və nöqtəli zəl üzərində sukun. Ġbn Hövqələ görə
20
 orada dağlar çoxdur. Məsalik 
əl-Əbsarda  deyildiyinə  görə,  “  O  (Azərbaycan),  üç  ən  yaxĢı  iqlimi  əhatə  edir  və 
Çingizxan nəslindən olan hakimlərin qərargahı və onların iç paytaxtı orada olub”. 
 
Birinci paytaxt 
Ərdubilu
21 
 
Əl-Lübabda  deyilir:  Fəthəli  Həmzə  sukunlu  Ra  dəl-lin  damması 
qoyulmamıĢ, yeddi iqlimdən dördüncüsündə yerləĢir. Əl-Qanun-da deyilir:  73
0
 50` 
uzunluq  dairəsinin  və  38
0
  en  dairəsinin  kəsiĢdiyi  yerdə  yerləĢir.  Əl-Lübab-da  isə 
deyilir: “Güman ki, onu Ərdəbil ibn Ərdəmiini ibn Lumta ibn Yunan tikmiĢdir və 
Ģəhərin adı onunla bağlıdır. 
Əl-Əzizi-də deyilir: “O, Azərbaycanın Ģimal tərəfindədir və meyvəsi çox bol 
olan Ģəhərdir, ondan iki fərsəx aralı baĢı daima qarla örtülü əzəmətli dağ ucalır, əl-
Mühəlləbinin dediyinə görə oranın əhalisi kobud təbiətli və kinlidir. Onunla Təbriz 
arasında  məsafə  iyirmi  beĢ  fərsəxdir.  Əl-Məsalik  əl-Əbsarda:  Onun  (Ərdəbilin) 
ətraf  torpaqları  (amal)  otuz  fərsəx  təĢkil  edir.  Ġslamın  erkən  çağlarında  əmirin 
sarayı burada yerləĢirdi. 
Əlavə  1.  Əs-Səm`ani.  Kitəb  əl-Ənsab.  (v.  24  b)  Əl-Ərdubili.  Fəthəli  əlif, 
sukunlu  ra,  dammali  dəl,  kəsrəli  yə  və  axırda  -    ləm  (hərfləri).  Bu  nəsəb 
Azərbaycandakı  Ərdubil  adlanan  Ģəhərə  aiddir.  Ola  bilsin  ki,  onu  Ərdubil  ibn 
Urmini (və ya Ġrmini – E.A.) ibn Lumta (aydın deyil – E.A.) ibn Yunan tikmiĢdir 
və  onun  adı  ilə  bağlıdır.
22
  Oradan  bir  dəstə  məĢhur  hədisçi  (mühəddis)  və  üləma 
çıxıbdır. Bunlardan Əbu-l-Hüseyn Yaqub ibn Musa Əl-Ərdubili Bağdadda yaĢamıĢ 
və  orada  hədisləri  Əhməd  ibn  Tahir  ən-Nəcmdən    (aydın  deyil    -  E.A.)  Səid  ibn 
əmr Əl-Bədə idən ibn zura Ər-Razidən öyrənmiĢdir. 415-ci ilin rəcəb ayının 5-də 
bazar  günü  (12-13/IX-1024)  Farsda  vəfat  etmiĢ  Ģeyx  əbu  Əbd  əl-Vahhab  ibn 
Muhəmməd Cəfər ibn Muhəmməd Əl-Ərdubili də buradandır.  

---

177 
 
Əlavə 2. Ġbn əl-Əsir.  Əl-Lübab fi təhzib əl-ənsəb. (c.1. s. 31) Əl-Ərdubili. 
Fəthəli əlif, sukunlu ra, dammali dəl, kəsrəli bə (s. 32.) kəsrəli yə və axırında ləm 
(hərfləri)  bu  nəsəb  Azərbaycandakı  Ərdubil  deyilən  Ģəhərə  aiddir.  Güman  ki, 
(Ģəhərin  adı)  onun  bünövrəsini  qoymuĢ  Ərdubil  ibn  Ərdumini  ibn  Lunta  ibn 
Yunanla  bağlıdır.  Bağdadda  yaĢamıĢ  və  381/991-92-ci  ildə  vəfat  etmiĢ  Əbu-l-
Həsən Yaqub ibn Musa Əl-Ərdubili və digərləri oradandır.  
Əlavə  3.  Əbu-l-Fida=əl-Müəyyəd=Sahib  əl-Həma.  Təqvim  əl-buldən 
(səh. 398) Ərdubil. Əl-ətvalda
23
 uzunluq dairəsi 72
0
 30`, en dairəsi 38
0
 8`-dir. Əl-
Qanunda  isə  uzunluq  dairəsi  73
0
  50`,  en  dairəsi  -38
0
  8`-dir.  Dördüncü  iqlimdə 
Azərbaycanda  (yerləĢir).  Əl-Əzizidə  deyilir  ki,  Ġrminiyənin  əsas  Ģəhəridir.
24 
Əl-
Lubab`ə əsasən hərəkələri – həmzə fəthəli, ra sukunlu, dəl dammalı, bə kəsrəli, yə 
sukunlu və sonra ləm`dir. (s. 399.) Əl-Lübab`da deyilir: “Ərdubil Azərbaycandadır. 
Ola bilsin ki, Ərdubil ibn Ərdumini ibn Lumti ibn Yunan tikdiyindən, Ģəhərin adı 
ona  mənsubdur.  Ġbn  Hövqələ  (görə)    “Ərdubil  Azərbaycanın  ən  böyük 
Ģəhərlərindəndir. Buradan Zəncana beĢ mərhələlik
25 
yoldur. Azərbaycanın ən uzaq 
Ģəhərlərindən biri olan Xavənc Ərdubildən iyirmi yeddi fərsəx uzaqdadır.” Ərdubil 
Ģəhərinin  torpağı  çox  münbitdir.  Oradan  iki  fərsəx  məsafədə  Səbalan  adlı  çox 
yüksək,  və  zirvəsi  daima  qarlı  olan  əzəmətli  bir  dağ  ucalır.”  Əl-Mühəlləbi  deyir: 
“Ərdubil Azərbaycanın ən əzəmətli Ģəhərlərindən biridir və o, Azərbaycanın Ģimal 
tərəfində  yerləĢir.  Ərdubilin  en  dairəsi  40  dərəcədir.  Onun  qərbində  baĢı  daima 
qarlı  dağ  var.  Əhalisi  kobud  təbiətlidir.  Ərdubillə  Təbriz  arasında  məsafə  25 
fərsəxdir”.  Mən  isə  (yəni  Əbu-l-Fida-  E.A.)  deyirəm:  Ərdəbilin  dəqiq  yer  dairəsi 
Əl-Mühəlləbinin qeyd etdiyi kimidir”
26
. 
 
(səh. 357) Ġkinci paytaxt 
(Tibrizu) 
 
Əl-Lübab-də  deyilir:  “Tə  (hərfin)  altında  kəsrə,  bə-nin  (üzərində)  sukun, 
sonra  kəsrəli  ra  və  ya  hərfi,  axırda  da  –zey.  Adətən  bə  hərfinin  əvəzində  yay 
iĢlənilir  və  Təvriz  və  Tivriz  kimi  (tələffüz  olunur).  O,  yeddi  iqlimin  beĢincisində 
yerləĢir. Əl-Qanun`da deyilir: “onun uzunluq dairəsi 73
0
, en dairəsi 39
0
 45`-dir. Ġbn 
Səid deyir: “o, hal-hazırda Azərbaycanın paytaxtıdır”. Əl-Lübab`da isə deyilir: “O, 
Azərbaycanın  ən  məĢhur  Ģəhəridir,  tatar  mənĢəli  Hülakular  evinin
27
  taxtı  burada 
idi,  sonra  o,  qeyd  olunacaq  əs-Sultaniyyəyə  köçürüldü.  Oranın  tikintiləri 
minalanmıĢ (ĢirələnmiĢ) kaĢı, gips, suvaq və əhəng daĢındandır. Burada çox yaxĢı 
mədrəsələr  və  gözəl  bağ-bağat  var.    Əl-Məsalik  əl-Əbsarda  deyilir:  “O,  adlı-sanlı 
adamların  səadət  tapdığı  və  əhalisi  rifah  və  firavanlıq  içində  üzən  bir  Ģəhərdir, 
əhalisinin (hətta) alt təbəqələri sabit nemətə malikdir. Deyilənlərə görə, o qədər də 
böyük Ģəhər deyil. Oraya sular çəkildiyindən çoxlu meyvələri var. Əhalisi nəzakətli 
və  alicənabdır.  Təbrizlilər  ən  ləyaqətli  insanlardır,  əksəriyyəti  zahirən  firavan 
görkəmlidir,  onlar  çox  böyük,  zəngin  sərvət  və  nemətlərə  malikdirlər,  çox 

---