Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Akad. Z. M. Bünyadov adına ġərqĢünaslıq Ġnstitutu

180 
 
və  47
0
  55'-dir.  O,  dördüncü  iqlimdə,  Azərbaycandadır.  Əl-Lübab-a  görə, 
fəthələnmiĢ sin və ləm, mim'dən sonra əlif və axırda sin (hərfi) gəlir. (səh.397) Əl-
Mühəlləbiyə  görə  (Sələmas)  Xoydan  Ģimal-qərb  (istiqamətində)  yerləĢir,  onların 
arasında  məsafə  7  fərsəxdir.  Əl-Lübab-də  deyilir:  "Sələmas  Azərbaycan 
Ģəhərlərindən  biridir".  Əl-Mühəlləbi  də  (qeyd  edir  ki,)  həmin  Sələmas  daimi 
ticarəti olan böyük əmsarlardan
34
  biridir  və  oradan  Urmiyəyə  16  fərsəxlik  bir  yol 
gedir. Sələmas Azərbaycanın qərb hüdudlarında yerləĢir. 
(s.359) X  u  v  e y y. Əl-Lübab`də: xa`nın üzərində damma, vav'ın üzərində 
fəthə,  sonunda  isə  qoĢalaĢmıĢ  yə  vardır.  Mövqeyi:  yeddi  iqlimdən 
dördüncüsündədir. Əl-Ətval`də deyildiyinə görə, uzunluq dairəsi 69
0
 40', en dairəsi 
– 30
0
 40'-dir. Əl-Lübab'da: Bu Azərbaycanın ən axırıncı Ģəhəridir. Sələmas'la onun 
arasında (məsafə) 21 mildir.
35 
Əlavə  1.  Əs-Səm'ani.  Kitəb  əl-ənsab.  v.212  ibn  Əl-Xuveyyi.  Xa'nın 
damması,  vav'ın  fəthəsi,  yə`nin  təĢdidi  /var/.  Bu  nəsəb  Azərbaycan  Ģəhərlərindən 
biri olan Xuveyyə aiddir. 
Əlavə  2.  Ġbn  əl-Əsir.  Əl-Lübab.  I.  396.  (Əl-Xuveyyi).  Xa  /hərfinin/ 
damması,  vav`ın  fəthəsi,  yə'nin  təĢdidi  /var/.  Bu  nəsəb  Azərbaycan  Ģəhərlərindən 
biri olan Xoy'a aiddir.  Bir çox  məĢhur üləma, o cümlədən, Əbu Müaz Əbidan ət-
Təbib buradandır. O, rəvayətləri əl-Cəhizdən öyrənmiĢdir. 
Əlavə  3.  Əbu-l-Fida.  Təqvim  əl-buldən.  (s.396).  Xuveyy.  Uzunluq  dairəsi 
69
0
 40', en dairəsi – 3
0
 40'-dir. Dördüncü iqlimdə, Azərbaycandadır. Əl-Lübab'də: 
xa'  dammalı,  vav  fəthəli  və  /axırda/  qoĢalaĢmıĢ  yə.  Əl-Mühəlləbi'  də  deyilir: 
Xuveyy  Mərənd'dən  Ģimal-qərbdədir,  onların  arasında  məsafə  12  fərsəxdir.  Əl-
Lübab'də  deyilir:  Xuveyy  Azərbaycan  Ģəhərlərindən  biridir.  Xuveydən  Sələmas 
Ģəhərinə məsafə 21 mildir. 
(səh.359)  U  r  m  i  y  ə. Əl-Lübab'a görə: dammali  əlif, sukunlu  ra və mim, 
axırda təĢdidli yə'dən sonra isə təĢdidli hə gəlir. Ġbn əl-Cəvaliqi isə əl-Muarrab'da 
deyir:  "Ərəb  (dilindən)  fərqli  olaraq  yə  qoĢalaĢmır".
36
  Mövqeyi  -  yeddi  iqlimdən 
dördüncüsündədir. Əl-Qanun`da deyilir: "uzunluq dairəsi 73
0
  20',  en  dairəsi  -37
0
-
dir".  Əl-Mühəlləbi-yə  görə,  "O,  Azərbaycanın  ən  sonuncu  məntəqəsidir,  çox 
təmtəraqlı  bir  Ģəhərdir".  O,  qeyd  edir:  "Deyilənlərə  görə,  ZərədüĢt  əl-Macus 
oradandır'".  Təqvim  əl-buldən:  "ġəhərin  bəzi  sakinlərinə  görə,  o,  ortabab, 
abadlaĢmıĢ,  əhalisi  o  qədər  də  çox  olmayan  orta  dərəcəli  bir  Ģəhərdir.  O,  dağlar 
önündə  və  bataqlıqlar  arxasında  yerləĢir.  Sələmasdan  Ģərqə  doğru  16  fərsəx 
məsafədədir. Onunla  əl-Cəzirənin
37
  baĢ  Ģəhəri  olan  əl-Mavsil  və  Urmiyə  arası  40 
fərsəxdir.  Əl-Mavsil  ondan  qərbdədir.  Urmiyənin  dağında  Tala  adlanan  keĢikçi 
nəzarət  qalası  var.  (Deyilənlərə  görə)  Hülaku  öz  mal-dövlətini  orada  gizlədirmiĢ. 
Urmiyəyə aid olanların nəsəbi Urmavi'dir. 
Əlavə  1.  Əs-Səm`ani.  (v.26  b)  (Hərəkələri):  dammalı  əlif,  sukunlu  ra, 
fəthəli  mim  və  sərbəst  vav.  Bu  nəsəb  Azərbaycanın  alimləri  ilə  məĢhur  olan 
Urmiyə Ģəhərinə aiddir. ġəfii məzhəbindən olan Əbdəllah əl-Hüseyn ibn Əbdəllah 

---

181 
 
ibn  əl-Hüseyn  ibn  Muhəmməd  əl-Urmavi  də  buradandır.  O,  Misirdə  yaĢamıĢ  və 
orada  hədislərdən  dərs  demiĢdir.  Bağdadda  o,  Əbu  Muhəmməd  Abdəllah  ibn 
Ubeydallah  ibn  Yahya  əl-Bey'i-nin,  Bəsrədə  isə  -  Əbu  Əmr  Muhəmməd  ibn 
Muhəmməd ibn Bəkr əl-Həmədaninin və  baĢqalarının  mühazirələrini  dinləmiĢdir. 
Ġki (tanınmıĢ) hafiz
38
- Əbu-l-Qasim Hibətallah ibn Əbd əl-Varis əĢ-ġirazi və   Əbu-
l-Fityən Ömər ibn Əbd əl-Kərim  ər-Rəvami onun tələbələri olmuĢdur. O, Misirdə 
460/1067-68-ci  ildən  sonra  vəfat  etmiĢdir.  Fəzilət  sahibi,  nüfuzlu  fəqih  Əbu  Bəkr 
Muhəmməd  ibn  əl-Huseyn  əl-Urməvi  Bağdaddakı  məĢhur  ən-Nizamiyə 
mədrəsəsində
39
 fiqhdən dərs demiĢdir, özü isə Əbu-l-Hüseyn ibn əl-Mühtədi-billah 
və Əbu-1-Hüseyn ibn ən-Nüfuzdan öyrənmiĢdir. Lakin o, ravilikdən imtina etməli 
olur,  çünki  onu  baĢqa  birisi  ilə,  raviliklə  heç  bir  əlaqəsi  olmayan  adaĢı  və 
həmyerlisi Əbu Bəkr Muhəmməd ibn əl-Həsən əl-Urməvi ilə səhv salırdılar. Əbu 
Bəkr əl-Urməvi 536/1141-42-ci ildə Bağdadda vəfat etmiĢdir. 
Əlavə  2.  Ġbn  əl-Əsir.  Əl-Lübab.  (c.I.  səh.35)  Əl-Urməvi:  (hərəkələri) 
dammalı  əlif,  sukunlu  ra,  fəthəli  mim  və  axırda  -  vav.  Bu  nəsəb  Azərbaycandakı 
Urmiyə Ģəhərinə aiddir. Həmin nəsəblə bir çox adam məĢhurdur. Bunlardan biri  - 
Misirdə  yaĢamıĢ  və  orada  460/1067-68  ildə  vəfat  etmiĢ  Əbu  Əbdallah  əl-Hüseyn 
ibn Əbdallah Muhəmməd ibn əĢ-ġüveyx əl-Urməvidir. 
Əlavə  3.  Əbu-l-Fida.  Təqvim  əl-buldən.  (səh.396)  Uzunluq  dairəsi: 
Ətval`da – 69
0
 45', Ġbn Səidə (görə) – 71
0
 45'. Qanun-da isə - 73
0
 20-dir. En dairəsi: 
Əfval'da – 37
0
 55', Ġbn Səiddə-39
0
 55' və Qanun'da-37
0
 55'-dir. Dördüncü iqlimdə, 
Azərbaycandadır.  Əi-Lübab'ə  (görə),  dammalı  əlif,  sukunlu  ra,  sonra  mim,  axırda 
isə  vav  və  ondan  sonra  yə  (gəlir).  Ġbn  əl-Cəvaliqi  əl-Məğrib`də  göstərir  ki,  ərəb 
dilinin qaydalarına uyğun olaraq yə hərfi həm Ģəddəli, həm də Ģəddəsiz iĢlənə bilər. 
(səh.397)  Əl-Mühəlləbi  deyir:  O,  qərbdən  Azərbaycanın  son  həddidir.  Urmiyə 
Sələmasdən  qərbə  doğru  16  fərsəx  məsafədədir.  Əl-Mavsil  isə  Urmiyadan  qərbə 
tərəf 40 fərsəx uzaqdadır. ġəhər divarlarla hasarlanmıĢ, əhalisi də sayca nə az, nə 
çoxdur. O, əcəm dağlarının qurtaracağından baĢlanan düzənliyin əvvəlindədir. 
(səh.359)  M  a  r  a  ğ  a.  Əl-MüĢtərək'də  deyilənə  görə,  mim  və  ra  fəthəli, 
sonra  -  əlif,  nöqtəli  ayn  (yəni  ğayn  -  E.A.)  və  hə  gəlir.  Yeddi  iqlimdən 
dördüncüsündə  yerləĢir.  Əl-Qanun''  da  deyilir:  "O,  73
0
  20'  uzunluq  dairəsinin  və 
37
0
  20`  en  dairəsinin  kəsiĢdiyi  yerdədir".  Əl-Mühəlləbi:  "O,  əvvəllər  kənd  idi, 
yalnız təzəlikcə Ģəhər olub, vaxtilə orada Mərvan ibn Muhəmməd otururdu. (s.360) 
O  yerlərdə  xeyli  peyin  var  idi  və  əhalinin  yük  heyvanları  büsbütün  peyinə 
batdığına  görə  (marrağa)  Mərvanın  burada  tikdiyi  Ģəhəri  Marağa  adlandırmıĢlar". 
Ġbn  Hövqəl:  "O,  (Marağa-E.A.)  Azərbaycanın  əsas,  paytaxt  Ģəhərlərindən  olub 
yenilməz qaladır: onun ətrafında çoxlu bağ və rustaqlar vardır.
40 
Əlavə  2. Ġbn əl-Əsir.  Əl-Lübab. (III.  səh. 119). Əl-Məraği. Bu nəsəb həm 
ərəb  qəbiləsi  olan  əzd'din  bir  qoluna,  həm  də  Azərbaycandakı  məĢhur  Ģəhərə 
aiddir.  Marağadan  bütün  fənlər  üzrə  çoxlu  məĢhur  alim  çıxıb.  Onların  arasında 
imam  Əbu  Turab  Əbd  əl-Baqi  ibn  Yusuf  ibn  Əli  ibn  Salih  ibn  Əbd  əl-Məlik  əl-

---