Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Akad. Z. M. Bünyadov adına ġərqĢünaslıq Ġnstitutu

159 
 
20.
 
 ƏnuĢirvan - I Xosrov ƏnuĢirvan (531-579)  
21.
 
 Bab əl-Əbvab - Dərbənd  
22.
 
 Tabarsaran - cənub-Ģərqi Dağıstanda vilayət. 
23.
 
Bələncər - Dərbənddən 25 km cənubda yerləĢən Bilicidə (Torpaq-qala) 
lokalizə olunur. 
24.
 
 Qaliqala  -  ola  bilsin,  Qilqilçay  (ġabran)  səddi  nəzərdə  tutulur  (bu 
haqda  bax:  К.В.Тревер.  Очерки  по  истории  и  культуре  Кавказской  Албании. 
М.-Л..  1959.  с.  271).  Əl-Bəlazuri  də  Qubadın  ġarvan  vilayəti  ilə  Alan  qapısı 
arasında  çiy  kərpicdən  sədd  tikdirməsi  və  sədd  boyunca  360  səhər  saldırması 
haqqında məlumat verir (Futuh əl-bııldən. Qahirə, 1956. I t. s.231; Балазури. пер. 
П.К.Жузе  (Баладзори.  Книга  завоевания  стран.  Текст  и  перевод.  Б..  1927). 
с.5-7).  Lakin  о,  Qaliqala  Ģəhərinin  salınmasını  rumluların  (bizanslıların) 
hakimiyyəti  dövrünə  aid  edərək,  bu  dövrdə  hakimiyyətdən  ayrılmıĢ  Ərminyəkos 
hökmdarının arvadının adı (Qali) ilə bağlayır (Futuh. 1. 234). 
25.
 
Təbəri  ƏnuĢirvanın  Bab  əl-Əbvabdan  əvvəl  Firuz  və  Qubadın 
möhkəmləndirdiyi    Sul  nahiyəsində  istehkamlar  qurduğunu  qeyd  edir. 
(А.Р.Шихсаидов.  Выдержки  из  книги  ат-Табари  «История  посланников  и 
царей». - Памятники истории и литературы Востока. М. 1986. с.69-70. 81-
82). Albaniyanın Ģimal-qərbində təxmin etdiyimiz bu Sull nahiyəsi Xəzər dənizinin 
cənub-Ģərqində  yerləĢən  Sul  vilayəti  ilə  və  yaxud  Dərbəndlə  (Çola-Sul) 
qarıĢdırılmamalıdır.  Bu  haqda  bax:  С.А.Сулейманова.  Этнополитическая 
история северо-западной Албании в свете архетипов в местных источниках. 
Известия НАН Азербайджана (серия истории, философии, права) 2004. № 4. 
с. 63 
26.
 
 əl-Mavriyan - Bizans imperatoru Mavrikiy (582-602). 
27.
 
 Xuttal  -  Əmu  Dərya  nahiyəsində  vilayət.  Müasir  Küləbin  ərazisinə 
uyğun gəlir. 
28.
 
 əl-Qudyan  (Q.v.d.yan)  -  ola  bilsin  ki,  ġərqi  Türküstanda  toxarların 
yaĢadığı  Xotan  nəzərdə  tutulur.  V.Bartold  saklara  aid  edilən  toxarları  yueçjilərlə, 
kuĢanlarla  bağlayır  (В.В.Бартолъд.  Туркестан  в  древности.  Соч.  т.II.  ч.1.  с. 
112). Qırğız tayfası Kodanla da əlaqəni təxmin etmək olar. 
29.
 
 UsruĢana,  Soqd,  Fərqanə,  ġaĢ  (müasir  DaĢkənd)  islamdan  əvvəl  Orta 
Asiyada mövcud olan vilayətlərdir. 
30.
 
 Xarluxiyyə  -  karluklar  (qelolu),  tuquzquzların  qərb  qonĢuları.  Orta 
Asiyanın Ģərqində, Sintsyanda yaĢayan türk tayfası. 
31.
 
Tuquzquz  -  Tokuz  oquz  türk  tayfaları  indiki  Çin  Türküstanının  Ģərq 
hissəsinə (Turfan) sahib idilər. 794-cü ildə bu ərazini tibetlər, 866-cı ildə uyqurlar 
tutmuĢdu və bu ad uyqurlara keçmiĢdi (Вартольд). C.491. 827) 
32.
 
 Kimak  -  ĠrtıĢ  çayının  yuxarı  axarlarında  qırğızlardan  qərbdə  yaĢayan 
türk tayfaları. Qıpçaqlar onların qərb qolu hesab olunur. 
33.
 
 Tübbət- tibet tayfaları (tufan) 

---

160 
 
 
II cild 
 
1.
 
Xəlifə Ömər ibn əl-Xəttab (634-644). 
2.
 
H. 22-ci ildə Dərbəndin iĢğalı zamanı Ģəhərin hakimi Mərzban ġəhriyar 
idi.  О  təzminat  vermək  Ģərti  ilə  Ģəhəri  ərəblərə  təslim  etmiĢdi.  Bu  haqda  geniĢ 
məlumat  Ġbn  əl-Əsirdə  verilir.  Azərbaycan  ilk  dəfə  Ġranın  Rey  və  Qəzvin 
Ģəhərlərinin  istilasından  sonra  h.  18-ci  ildə  (639-cu  il)  Hüzeyfə  ibn  əl-Yəmənin 
baĢçılığı  ilə  ərəb  ordusu  tərəfindən  istila  edilmiĢdir.  Azərbaycan  ordusu  məğlub 
olduqdan sonra Ġsfəndiyar ərəblərlə sülh bağlamaq məcburiyyətində qalmıĢdır. Bu 
haqda  Bəlazuri,  Təbəri,  Ġbn  əl-Əsir  və  anonim  Suriya  xronikası  məlumat  verir. 
(Bax: Z.Bünyadov. Azərbaycan  VII-IX əsrlərdə, ĠBN, s. 79-80). Təbəri Dərbəndin 
iĢğalı  zamanı  Əbd  ər-Rəhman  ibn  Rabianın  fars  mərzbanı  ġəhrbarazla  danıĢıqlar 
aparmasını qeyd edir (Шихсаидов. Выдержки, с. 72-74) 
3.
 
Suriya və Bizansdakı qələbələri ilə məĢhur olan ərəb sərkərdəsi Həbib 
ibn  Məsləmə,  Yaqubi  bu  hadisələrdən  bir  qədər  əvvəl  20-ci  ildə  Həbib  ibn 
Məsləmənin  Ruma  yürüĢünü  təsvir  edir.  (Yaqubi.  II,  s.155).  Həmin  ildə  misli 
görülməmiĢ zəlzələnin baĢ verməsi göstərilir (Yaqubi, II, s. 156). 
4.
 
Xəlifə Osman (644-656) 
5.
 
Səlman  ibn  Rabia'nın  bu  yürüĢü  h.  25-ci  ildə  (m.  694)  baĢ  vermiĢdi. 
Kufinin  məlumatına  görə  Səlman  ibn  Rabi'a  iraqlılarla  Ərminiyə  istiqamətində 
yola  düĢür.  Əhali  dağlara,  meĢələrə  çəkilir,  qalalarda  möhkəmlənir.  Səlman  ibn 
Rabi'a yolda ona rast gələn Ģəhərləri, qalaları alaraq və ölkəni ona qarĢı olanlardan 
təmizləyərək, Arran ölkəsində yerləĢən Beyləqana çatır. (Kufi. s. 112. tərc s.9.) 
6.
 
Beyləqan  -  Örənqalada  xarabalıqları  qalmıĢ  orta  əsrlər  Ģəhəri. 
Monqollar tərəfindən dağıdılmıĢdır (Ġbn Xordadbeh. s.297.). 
7.
 
Kufi Səlman ibn Rabi'anın iĢğal etdiyi Ģəhərlərdən kontribusiya - pulla 
təzminat  almasını  və  öz  əsgərləri  arasında  bölüĢdürməsini,  Bəlazuri  vergi  (cizyə) 
vermək  Ģərti  ilə  sülh  bağlamasını  göstərir.  «Dərbəndnamə»də  iĢğal  olunmuĢ 
yerlərin  əmirlərinin  ərəb  sərkərdəsinə  müxtəlif  hədiyyələr  və  vilayətlərdəki 
sərvətləri  təqdim  etmələri  qeyd  olunur.  (Kufi,  s.9-10;  Balazuri,  s.8;  ġixsaidov,  s. 
89, Derbendname, s. 620). 
8.
 
Kufi  Səlmanın  Beyləqan  və  Bərdədən  sonra  Curcana  hücum  etməsini 
və  bundan  sonra  geri  dönərək  Kürü  keçməsini  və  ġirvana,  sonra  ġabran  və 
Maskata gəlməsini və buradan dağ hökmdarlarına elçilər göndərməsini qeyd edir. 
9.
 
Masqat  -  Bizans  və  erməni  mənbələrindəki  «massaqetlər»  və  ya 
«Maskut»  ilə  əlaqələndirilir.  Müasir  MüĢkürdə  lokalizə  olunur.  (Минорский,  с 
110. Гадло. с).  Yaqut Maskatı Xəzər dənizi sahilində, Dərbənd və  Lakz arasında 
yerləĢdirir.  Z.Bünyadov  Maskatın  orta  əsrlərdə  Qusar  rayonunun  və  Tabasaranın 
torpaqlarını əhatə edən vilayət olmasını göstərir (Ġzzətdin Ġbn əl-Əsir. Əl-kamil fi-t-
tarix (tərcümə, qeydlər və Ģərhlər Z.Bünyadovundur), В..1998, s.l61,q.l5) 

---