Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ s əsinə aid edir. O, həmin uzanmanın əsas səbəbinin söz kökl ərində intervokalda samit səslərin düşməsi olduğunu göst ərir (240, 32-36). B əzi türkoloqlar bu problemə Altay dilləri aspek- tind ən yanaşmışlar. A.M.Şerbak “Türk dillərində ilkin uzun saitl ərin mənşəyi” adlı məqaləsində bu hadisəni protodövr- d ə intervokal mövqedə prosodik heca tipləri ilə əlaqələn- dirir (289, 47). Türkologiyada ilkin uzanma mövzusu il ə bağlı müxtəlif tədqiqatlar aparılmış, fərqli fərziyyələr irəli sü rülmüş, yekdil fikir əldə edilməmişdir. Biz digər türko- loqlardan f ərqli olaraq bu prosesə sırf fonetik hadisə kimi deyil, morfonoloji pro ses kimi baxırıq. Çünki türk dillərinin ilkin m ərhələsində həmin proses derivatoloji funksiya daşı- mışdır. A.M.Şerbak göstərir ki, bütün qədim CV formalı söz kökl əri ilkin uzanmaya malik olmuşdur (290, 46). Ən qədim fonetik hadisələrdən sayılan ilkin uzanma hadis əsi türkmən və yakut dilləri ilə yanaşı, xalac türkcə- sind ə də sistemli şəkildə qorunmuşdur. Təkhecalı söz kök- l ərində mühafizə edilən uzanma ulu dilin xüsusiyyətərindən biri kimi fonematik mahiyy ət daşımışdır. Yəni qədim dildə lekseml ərin məhdudluğunu nəzərə alsaq, bu hadisə söz yaradıcılığı üsulu kimi də çıxış etmişdir. Fikrimizcə, ilkin uzanma hadis əsini qədim türk söz kökündə morfonoloji və derivatoloji s əciyyə daşıyan hadisə kimi dəyərləndirmək lazımdır. Türk dillərində anlaut problemini şərh edən N.Ha- cıyeva da ilkin uzanmanın söz köklərində fonematik dəyiş- m ə yaratması ideyasını qəbul edir (136, 86). Türkologiyada bu m əsələ haqqında iki əsas fikir möv- cuddur: 1) O.Bötlinq ilkin söz kökl ərində uzanmanın möv- cudluğunu təsdiq edir; 2) V.V.Radlov isə bunu tam inkar 114 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI edir (205, 59). H ər iki fikrin tərəfdarları var. O.Bötlinqin t ərəfdarları qədim türk abidələrindəki və müasir türk dil- l ərindəki faktlara əsaslanırlar. E.D.Polivanovun fikrincə, pratürk uzanma sını rekonstruksiya etmək üçün türkmən- yakut uyğunluqlarını nəzərə almaq lazımdır. O, ilkin uzan- manı tam inkar etməsə də, yakut dilindəki uzanmanın söz kökünd ə sonrakı samitin cingiltiləşməsinin təsiri ilə yaran- dığını ehtimal edir (290, 124). K.Qrönberqin fikrincə, türk dill ərində uzanma tarixən aksentləşmə, V.V.Radlovun fik- rinc ə, bu hadisə səs birləşmələrinin, səs reflekslərinin vo- kalizasiyası və sıxılması nəticəsində sonradan yaranmışdır (205, 46). B əzi türkoloqlar isə qədim yazılı abidələrdə bu hadis ənin mövcudluğunu əlifba məsələsi ilə izah edir və ərəb əlifbası ilə yazılmış abidələrdə qrafik xüsusiyyətlərlə bağlı olaraq, eyni saitlərin ikili işarələnməsinə yol veril- diyini ehtimal edirl ər. Yakut dilinə yaxın olan dolqan türk- c əsində də qədim köklərdə uzanma hadisəsi müşahidə olu- nur. M əsələn, ııt- “göndərmək” və s. (CДР, 84). Bir çox türk dill ərində uzanma fonematik məna kəsb edir, y əni söz köklərində məna fərqi yaradır: Məsələn, xak. sıın “maral” - sın “həqiqət”, aas “ağız” - as “taxıl”, aal “k ənd” - al- “götürmək”, püür “canavar” - pür “ağac yarpa- ğı”, xaar- “qızartmaq” - xar “qar”. N.A.Baskakov xakas di- lind ə olan bu uzanma faktlarını ikinci uzanma hadisəsinə aid edir. Onun fikrinc ə, xakas dilində ilkin uzanma ancaq bir sözd ə qalmışdır: ööt- “yandırmaq” (141, 19). İlkin söz kökl ərinin polisintetikliyini nəzərə alsaq, ilkin uzanmanın söz yaradıcılığı vasitəsi olması fikri realdır. V.İ.Rassadin qeyd edir ki, tofalar dilind ə uzanma faktı fonematik əhəmiy- y ət daşıyır: al- “almaq” - a:l “kənd”, qas “qaz” - qa:s “bə- 115 BABA MƏHƏRRƏMLİ z ək”, ol “o” - o:l “oğul, oğlan”, hol “göl” - ho:l “ürək”, bar- “getm ək” - ba:r “qaraciyər” (240, 19). Müqayisə üçün qeyd ed ək ki, monqol dilində də uzanma semantik fərq yaradır: ör “borc” - öör “başqa, digər”, ul “ayaqaltı, özül, dib” - uul “dağ”, tos “yağ” - toos “toz”, em “dərman” - eem “çiyin” (267, 16). Monqol dialekt v ə şivələrində də bu proses mü- şahidə edilir: der “döşəkçə” - dēr “yuxarı”, bol “olmaq” - bool “qul”, xol “uzaq” - xool “qida” (269, 17). Eyni v ə- ziyy ət Altay dillərinə aid olan koreya dilində də mövcuddur: nun “göz” - nuun “qar”, kil “yol” - kiil “uzunluq”, mal “at” - maal “söz”, san “dağ” - saan “sağlam” (238, 44). Deməli, Altay dill ərində bu hadisə geniş yayılmışdır. Türk dilçiliyind ə bir çox kök sözlərin arxetiplərinin b ərpasında ilkin forma kimi uzun variantlar əsas götürü- lür. M əsələn, E.V.Sevortyanın etimoloji lüğətində, A.M. Şerbakın türk dillərinin fonetikası ilə bağlı araş- dırmalarında bu halı müşahidə etmək mümkündür. A.M.Şerbak qədim türk dillərində 8 adi, 8 uzun saitin olduğunu ehtimal edir (290 ,40-60). Q ədim türk dillərində ilkin uzanmanın varlığını İ.A.Batmanov da təsdiqləyir. İ.A.Batmanov yakut və türk- m ən dillərindəki uzanmanı qədim dil faktı kimi xarakterizə edir v ə göstərir ki, ehtimal ki, yazılı mənbələrdə qeyd olun- masa da, V-VIII əsrlərdə oğuz dilinin bir qolu olan kurı- kan ların dilində qədim uzanma faktı var (ДТД, 7). O.N.Tuna da q ədim uyğur yazılarındakı kök sözlərdə ilkin uzanmanın müşahidə olunduğunu qeyd etmişdir (249, 37). A.N.Kononov ilkin uzan manın mövcudluğunun Orxon-Ye- ni sey yazılarındakı qrafikaya əsasən sübut edildiyini gös- t ərir (179, 61). G.Dörfer xalac türkcəsindəki ilkin uzanmanı 116 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|