Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ edilir. B.M.Yunus əliyev belə kökləri ilkin omonimlik ad- lan dırır və bu hadisəni daha çox leksik-qrammatik omo- nimlik kimi s əciyyələndirir (295, 69). Qədim dil faktı kimi sinkretik kökl ərin öyrənilməsi çox əhəmiyyətlidir. Türko- logiyada bu mövzuda bir çox t ədqiqatlar aparılmış, dəyərli fikirl ər irəli sürülmüşdür. Ancaq sinkretik köklər prob- leminin öyr ənilməsinə həsr edilmiş tədqiqatlarda bəzi zid- diyy ətli məqamlar var. Sinkretiklik problemi yazıyaqədərki dövrlə bağlı ol- duğuna görə fərqli fərziyyələrin irəli sürülməsi tamamilə qanunauy ğun haldır. Türk dilləri vahid bir protodildən törə- mişdir. Həmin protodilin söz köklərinin böyük bir qismi müxt əlifsistemli dillərdə qorunan nostratik mənşəli leksik laydır. Nəzərə alaq ki, dilin ilkin mərhələsində söz ehtiyatı çox m əhdud olmuşdur. Vaxtilə dil kateqoriyaları daha kon- kret anla yışlar bildirmiş və dilin qrammatik funksiyaları söz s əviyyəsində ifadə edilmişdir (180, 20-21). Sinkretiklik hadis əsi bilavasitə pratürk dilinin ilkin söz köklərinin təşək- kül dövrü il ə bağlıdır. Bəzi təkhecalı köklərdə cüzi fonetik d əyişmə qədim sinkretikliyin əlamətlərini əks etdirir. Nü- mun ə: od // ot “od, ocaq”. Həm Azərbaycan dilində, həm d ə digər türk dillərində öt- // üt- “yanmaq” feili mövcuddur. M əsələn, dolq. ööt- “yanmaq” (ДРС, 11). A.T.Kaydarov v ə E.Z.Kajibəyov qa-~qa sinkretik kö- künün leksik-semantik v ə fonomorfoloji təhlilini verərək bu n əticəyə gəlmişlər ki, qədim türk sözlərinin ilkin kom- pleksl ərində rəngarəng, çeşidli və müxtəlifistiqamətli söz yara dıcılığı prosesi getmişdir. Praformaların sinkretizmliyi etimoloji c əhətdən düzəltmə köklərdə də mühafizə edil- mişdir (169, 23). Türkologiyda bu hadisənin yaranmasını 108 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI konversiya hadis əsi ilə bağlamaq cəhdləri var. Türkologi- yada ən çox A.N.Kononov bu ideyanın tərəfdarı kimi çıxış etmişdir (169, 17-23). E.V.Sevortyan da sinkretikliyi kon- versiya il ə əlaqələndirir. Türkoloq türk söz kökləri ilə ingilis söz kökl ərini müqayisə edərək bu qənaətə gəlir ki, h əmin dildə konversiya fleksiyanın azalması, analitizmin çoxalması ilə izah edilir. O, türk dillərində konversiyanın daha q ədim tarixə malik olduğunu, yazıyaqədərki dövrlərdə yaran dığını qeyd edir (246, 426). Sinkretikliyin konversiya kimi izahı yanlışlıqlara yol açır, çünki sinkretiklik kon- versiya mahiyy ətli hadisədirsə, bu, o deməkdir ki, sinkre- tizm za manı ya feil, ya da isim kökləri birinci yaranmışdır. Bizim q ənaətimizə görə, ad-feil sinkretikliyinin yaranışı ey- ni za manda baş vermişdir və bu dil hadisəsinin konversiya il ə heç bir əlaqəsi yoxdur. Həmin qədim dil hadisəsinin mahiyy ətində, kökündə dilin ilkin çağında sözlərin məh- dudluğu, şəkilçilərin yoxluğu ilə əlaqədar kök sözlərin poli- funksional xarak ter daşıması dayanır. Polifunksionallıq kök sözl ərin pradildəki ilkin əlamətlərindən biridir. Çağdaş türk dill ərində, həm də yazılı qaynaqlarda sinkretikliyi olan tək- he calı söz köklərinin kəmiyyəti fərqlidir. Məsələn, M.Kaş- ğarinin lüğətində 50-ə qədər ad-feil quruluşlu omonim iş- l ənmişdir. Müasir qırğız dilində isə 22 ad-feil cütlüyü qo- runmuşdur (295, 80). Müasir türk dill ərində təkhecalı sinkretik köklərin heca modell ərinin kəmiyyəti də fərqlidir. Bu tipli köklər daha çox CV (samit+sait), VC (sait+samit) v ə CVC (samit+ sait+samit) heca modell ərinə mənsubdur. E.V.Sevortyan çağdaş türk dillərində VC (sait+samit) quruluşlu 85 sinkretik kökün işləndiyini qeyd edir (246, 94). Ümumiyyətlə, tür- 109 BABA MƏHƏRRƏMLİ kologiyada sinkretik kökl ərin fərqli statistikaları aparılmış- dır. Ancaq bu statistikalar şərti xarakter daşıyır, çünki sin- kretik kökl ərin sayını çağdaş türk dillərindəki faktlarla məh- dud laşdırmaq olmaz. Qədim dövrdə, çox ehtimal ki, bu tipli kökl ərin sayı daha çox idi. Tədricən şəkilçiləşmə artdıqca ad-feil sinkretikliyi dild ə öz əhəmiyyətini itirməyə və zə- ifl əməyə başlamışdır. F.Cəlilov yazır ki, təkhecalı sözlər pratürkd ə iltisaqi quruluşaqədərki dövrdə tonlarla fərqləndiyi üçün dild ə xeyli omonim olmuşdur. Sonralar iltisaqi quruluş forma laşdıqca tonların mənafərqləndirici rolu zəifləyib öz funksiya larını itirmişdir, lakin bir çox monosillabemdə eyni fonem t ərkibi mühafizə olunmuşdur ki, bu da artıq dildə sinkretik kökl ər şəklini almışdır. Deməli, ad-feil oppozi- siyasını əks etdirən sinkretizm pratürkdə iltisaqi quruluşla b ərabər yaranmışdır. Ona görə də etimoloji təhlillərdə qədim dövr ə getdikcə daha çox sinkretik köklə rastlaşmış oluruq (19, 87). Sinkretiklik hadis əsini Altay dilləri arealında yayılmış hadisə kimi səciyyələndirən K.M.Musayev bu cür kökl ərin bir neçə xüsusiyyətini qeyd edir: 1) Altay dillərində fonetik v ə semantik cəhətdən tam uyğun gələn sinkretik kök- l ər; 2) fonetik cəhətdən uyğun gələn, ancaq mənaları bir q ədər fərqlənən sinkretik köklər; 3) fonetik cəhətdən fərq- l ənən, mənaları ümumi olan sinkretik köklər (221, 9). Sinkretik v ə ya korrelyativ kök morfemlərin yaranma- sı, ilk növbədə, omonimləşmə hadisəsi ilə əlaqədardır. E.Z.Kajib əyov sinkretik köklərin Altay dil arealında araşdı- rılmasının vacibliyini vurğulayır. Türkoloq bu nəticəyə gəlir ki, türk dill ərində köklərin polifunksionallığı şəkilçiləşməyə q ədər olan mərhələdə pratürk söz yaradıcılığı refleksi kimi çıxış etmişdir (165, 209, 243). İ.A.Batmanov bu hadisəni 110 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|