Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI t ərəfindən əsası qoyulan, sonradan isə Y.Kuriloviç və E.Benvenistin t əkmilləşdirdikləri larinqal nəzəriyyə dildə ilkin s əslərin dilarxası, qırtlaq samitləri olduğunu isbatlayır. H əmin larinqal samitlərin dil önünə keçməsi, yəni artikul- yasiya baza sının tədricən dəyişməsi, yeni artikulyasiya im- kan larının genişlənməsi samit səslərdən sait səslərin törə- m əsinə səbəb olmuşdur. Əslində, larinqal nəzəriyyə ilkin s əslər haqqında nəzəriyyə olsa da, eləcə də söz köklərinin yaranma mexanizmi nin izahı üçün mühüm istinad mənbə- yidir. Bu n əzəriyyə sait səslərin mənşə baxımından samit s əslərin müxtəlif reflekslərindən yarandığını təsdiqləyir. Müasir tuva v ə xakas dillərində farinqal saitlərin mövcud- lu ğu sübut edir ki, larinqal nəzəriyyə etimoloji araşdırmada yal nız hind-Avropa dilləri üçün deyil, eyni zamanda türk dill əri üçün də tətbiq edilməlidir. Doğrudur, bəzən türk dil- l ərində farinqal saitlərin mənşəyi səsartımı amilləri və ya- xud substrat hadis əsi ilə əlaqələndirilir (255, 51). Sarı uy- ğur, tuva, xakas dillərində məhz qədim dil elementləri kimi farinqal saitl ər qorunmuşdur. Həmin farinqal səslər də qə- dim larinqal samitl ərin müxtəlif reflekslərinin nəticəsi kimi yaran mışdır. Tarixən ilkin söz köklərinin yaranmasında sa- mit s əslər əsas rol oynamışdır. Sait səslər sami dillərində ol duğu kimi fonematik yük daşımış, yəni söz kökünə məna fonu ver mişdir. Semitoloqların fikrincə, sami dillərində söz kökl əri iki samitin əsasında yaranmışdır (193, 99). Müasir türk dill ərində sinxronik baxımdan quruluşca sad ə hesab edilən təkhecalı onlarla söz kökü var ki, onlar diaxronik baxımdan düzəltmə köklərdir. Söz köklərinin inki- şafındakı müxtəlif transformasiyalar, semantik divergen- siyalar fonoloji v ə morfonoloji təsirlərin nəticəsində yaran- 133 BABA MƏHƏRRƏMLİ mışdır. Tarixən söz köklərinin morfoloji inkişafı bir neçə m ərhələdən keçmişdir. Birinci mərhələdə bir sıra təkhecalı kökl ərdə ilkin şəkilçi daşlaşması baş vermiş, sonradan isə b əzi köklər yenidən ikinci daşlaşmaya, bəzən isə hətta üçün- cü daşlaşmaya məruz qalmışdır. Nəticədə, türk dillərində bir, iki v ə yaxud da üçhecalı fuzial köklər formalaşmışdır. Müasir türk dill ərində bu proses daha çox çoxhecalı kök- l ərdə nəzərə çarpır. Türk söz köklərinin yaranma və inkişaf m ərhələlərini izah etmək üçün, ilk növbədə, fonoloji və morfonoloji prosesl ərin mahiyyəti dərk olunmalıdır. Türko- logi yada işlədilən ilkin kök termini də nisbi səciyyə daşıyır. Türk dill ərinin yaranması və təşəkkül tapması proto- di lin sonrakı mərhələsidir. Prototürk dilinin yaranması kök dilin, y əni nostratik mərhələnin davamıdır. Buna görə də müasir türk dill ərində protodilə məxsus bəzi köklər qorunsa da, h əmin sözlərin bir çoxu morfonoloji və fonosemantik d əyişmələrə məruz qalmışdır. Türk söz kökləri dilin amorf- luq m ərhələsindən iltisaqi quruluşa doğru inkişaf mərhələsi keç mişdir. Bu inkişaf mərhələsində türk söz köklərinin strukturu müxt əlif deformasiyalara uğramış, morfonoloji s əviyyələrdə fərqlənmələr semantik parçalanmalara yol aç- mışdır. Bugünkü türk söz köklərinin ən azı 2-3 minillik ta- rixi var. Türkoloqlar qeyd edirl ər ki, türk dillərində ilkin kökl ərin müəyyənləşdirilməsi çox çətin, lakin vacib proble- min h əlli ilə əlaqədardır (24, 47). Türk söz köklərinin for- malaşması prosesinin öyrənilməsi üçün şumer dilindəki sözl ərin müqayisəyə cəlb olunması xüsusi önəm daşıyır. Az ərbaycan dilçiliyində A.Məmmədov (207, 6; 50, 5-24), F.C əlilov (19, 39), T.Hacıyev (27, 25-34) və Q.Kazımovun (40, 99-141) bu sah ədəki tədqiqatları həmin faktı təsdiq 134 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI edir. N əzərə alsaq ki, şumer dilinin tarixi beş minillik bir zamanı əhatə edir, o zaman söz köklərinin hansı dəyişmələ- r ə məruz qala biləcəyini təxmin etmək mümkündür. A.M əmmədov şumer dili ilə türk dillərinin tarixi əlaqəsinin öyr ənilməsinin əhəmiyyətindən bəhs edərək yazır ki, şumer dili il ə türk dilləri arasındakı leksik və qrammatik eyniyyət- l ər, bir tərəfdən, şumer dilinin genetik və həm də tipoloji m ənşəyini daha obyektiv şəkildə öyrənməyə şərait yaradır- sa, dig ər tərəfdən də, türk dillərinə məxsus sözlərin tərki- bind ə daşlaşmış bəzi köklərin arxetiplərini bərpa etməyə tu- tar lı əsas verir (50, 6). Doğrudur, şumer dili ilə türk dilləri- nin genetik əlaqəsi hələ tam sübut olunmamışdır. Həmçinin şumer dilinin mənşəyini digər dil ailələrinə bağlamaq cəhd- l əri də var, ancaq bunlara baxmayaraq, türk dillərinin ilkin söz kökl əri fonoloji və semantik cəhətdən şumer dilindəki leksik vahidl ərlə çox uyğundur. Məsələn, türk dillərindəki qur- “qurmaq” feilinin kökünün *qu- şəklində olmasını şu- mer dilind əki analoji fakt təsdiqləyir: şum. ku- “tikmək, qurmaq” (SL, 12). Sonradan r sonoru kök ə qoşulmuş və daşlaşmış, fuziallaşmışdır. Başqa bir nümunəyə nəzər sa- laq. Türk dill ərində işlənən kəs- // kes- “doğramaq, ayır- maq” feili şumer dilində ku (“kəsmək”) formasındadır (SL, 47). Bu cür ox şar faktlar yüzlərlədir. Həmin analogiyalar sübut edir ki, türk dill ərindəki bir çox təkhecalı sözlər, hətta monosillabik feil kökl əri etimoloji baxımdan sadə deyil, düz əltmədir. Türk dillərində digər dillərlə müqayisədə söz kökl ərinin ilkin formalarının daha çox mühafizə edilməsi onla rın iltisaqi quruluşu ilə bağlıdır. Türk dillərinin qədim qay naqlarında, əski yazılı abidələrində həm təkhecalı, həm d ə çoxhecalı sözlər işlənmişdir. Bunlardan hansının daha 135 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|