Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ q ədim olmasını müəyyənləşdirmək üçün fonetik qanunauy- ğunluqlara əsaslanmaq, həmçinin qədim abidələrdəki dil faktlarına istinad etmək lazımdır. Türkoloji dilçilikd ə təkhecalı söz köklərindəki vari- ant lılıq müxtəlif səbəblərlə izah olunur. Bu prosesin aqlüti- nativ quru luşun formalaşmasına qədər olan dövrdə baş ver- diyi güman edilir. Söz kökl ərindəki variantlılıq gah qədim dialekt əvəzlənmələri ilə, gah da çoxhecalılığın ixtisarı ilə izah edilir (255, 52). N.A.Baskakov fonetik variant lılığın yeni kökl ərin formalaşmasına yol açdığını göstərir. O, türk dill ərində eyni kökdə dialekt fərqlərinin sonradan leksik f ərqlərə gətirib çıxardığını qeyd edir (113, 174). Deməli, tarix ən türk dillərində eyni söz kökünün müxtəlif türk dia- lektl əri üzrə diferensiallaşması yeni köklərin formalaşması üçün z əmin yaratmışdır. Türk dill əri üçün ilkin hesab edilən təkhecalı (mono- sillabik) 4 söz modeli (V, CVC, VC, CV), əslində, sonrakı m ərhələni əks etdirir. Fikrimizcə, türk söz köklərinin mor- fo noloji inkişaf paradiqmasına vahid ulu dilin söz kökləri aspektind ən yanaşmaq daha məntiqlidir. Türkoloqlar kök sözl ərin tarixən hansı heca quruluşuna malik olması məsə- l əsi haqqında yekdil rəyə gələ bilməmiş, fərqli mülahizələr söyl əmişlər. N.A.Baskakov qeyd edir ki, türkologiyada hə- min m əsələ haqqında olan mövcud fikirlər hələ də ziddiy- y ətlidir (113, 141). Problemin həlli ona görə çətindir ki, mə- s ələ yazıyaqədərki dövrlə bağlıdır. İrəli sürülən fikirlər ehti- mallara, f ərziyyələrə əsaslanır. Hansı heca tipinin ilkin olma- sı məsələsi bu gün də aktuallıq kəsb edir. Məsələnin mahiy- y ətində nə durur? İlkin heca tiplərinin müəyyənləşməsinin əhəmiyyəti nədir? Problemin həllinin əhəmiyyəti odur ki, il- 136 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI kin heca tipl ərinin müəyyənləşməsi ilə kök morfemlərin fo- nomorfoloji v ə fonosemantik inkişafının istiqamətləri və qa- nuna uyğunluqları aşkarlanır. Türkoloqlar f ərqli heca modellərini ilkin hesab edirlər. Problemin ç ətinliyi də bundadır. Türkologiyada kök morfeml ərin fonetik strukturu haqqında iki əsas fikir var: Bir qrup türkoloq (V.V.Radlov, A.Vamberi, N.A.Baskakov) he- sab edir ki, türk dill ərində ilk monosillabik söz kökləri qa- palı hecalıdır. Digər bir qrup türkoloq (G.Klauson, A.N.Ko- nonov, E.V.Sevortyan) is ə ilkin köklərin açıq hecalı ol- duğunu göstərir. A.Axundov qeyd edir ki, yeni Azərbaycan dili il ə müqayisədə dilimizin əvvəlki dövrləri üçün qapalı hecalar daha s əciyyəvi olmuşdur (8, 272). Dialektlərimizdə bunun izl əri qorunmuşdur. Müqayisə üçün qeyd edək ki, heca qapa lılığı oğuz qrupu türk dillərinə nisbətən, qarluq və qıpçaq qrupu türk dillərində daha çox mühafizə edilmişdir. G.J.Ramstedt Altay dill ərində ilk feil köklərinin aşağı- dakı strukturda olduğunu ehtimal etmişdir: V, СV, VС, СVС, VСС, СVСС (239, 29). A.N.Kononov da bu problemə öz münasib ətini bildirərək yazır: “Türk söz köklərinin ilkin modell əri sait, samit+sait, sait+samit formalarına əsaslanır. Samit+sait+samit modelli kökl ərin morfoloji təhlili göstərir ki, bu tipli kökl ərdə axırıncı üçüncü element (yəni sonuncu samit) ya növ şəkilçisidir (feil köklərində), ya da söz- düz əldici şəkilçidir (isim köklərində)” (179, 76). A.T.Kay- darov qazax dilind ə kök morfemlərin 6 heca tipinin işləndi- yini göst ərərək, V, CV, VC tipli hecaları daha qədim hesab edir (171, 38-65). Ancaq n ədənsə o, CVC formasını nəzərə alma mışdır. Ə.Rəcəbli yazır ki, güman ki, ilkin türk söz kö- kü bir fonetik t ərkibli olmamışdır, çünki ilkin türk sözü yu- 137 BABA MƏHƏRRƏMLİ xa rıda sadalanmış fonetik tərkiblərdən təkcə birindən ibarət olsa idi, ilkin türk dili müt əhərrikliyini itirər, ünsiyyətə xid- m ət edə bilməzdi (61, 189). İ.V.Kormuşin qeyd edir ki, Altay dill ərinin öyrənilməsində əsas vəzifələrdən biri bu dill ərdə olan köklərin başlanğıc formasının müəyyənləş- dirilm əsidir (180, 9). K.M.Musayev göstərir ki, türk dill ərində söz köklərinin inkişafı probleminin öyrənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. O, həmin mövzunun türk dilçiliyind ə zəif öyrənildiyini qeyd edir. Tədqiqatçının fik- rinc ə, qədim türk söz kökləri aşağıdakı strukturlarda olmuş- dur: V, CV, VC, CVC, CVCC, VCC (221, 82). B.M.Yunus- əliyev qırğız dilinin kök sözlərini 4 formada bərpa etmişdir: samit+sait, sait+samit, samit+sait+samit, sait (295, 51). Əksər tədqiqatlarda türkoloqlar sait+samit, samit +sait+samit, samit+sait modell ərinə üstünlük verirlər. Be- l əliklə, türkoloji dilçilikdə 1, 2, 3, 4 və ya 5, bəzən isə hətta 6 heca tipi ən qədim, ilkin formalar kimi təqdim edilir. F.C əlilovun bu fikri ilə razılaşmaq olar ki, qədimdə bütün kök morfeml ərin bir heca quruluşuna malik olması ideyası yanlışdır. Qədimə doğru getdikcə fonemlərin sayı azaldı- ğından onların distribusiyası da məhdudlaşır. Tədqiqatçının fikrinc ə, əgər prototürkün ilkin monosillabik çağında V, CV, VC, CVC modell əri olmuşsa, artıq iltisaqi quruluş for- ma laşdıqca VC və CVC modellərinin şəkilçili morfemlər hesa bına VCC, CVCC variantları da yaranmışdır, yəni prototürk dövrünün sonrakı mərhələlərində altı heca modeli mövcud ol muşdur (19, 136, 148). A.Məmmədov samit+ sait+samit+samit v ə sait+samit+samit formalı heca tip- l ərini daha qədim sayır (207, 129). Fikrimizcə, həmin heca tipl əri törəmədir. B.Xəlilov göstərir ki, feillərin əksəriyyəti 138 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|