Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI sait, samit+sait, sait+samit tipli ilkin kökl ərdən yaranmış- dır (33, 7). J.Deni türk praformalarını təkhecalı hesab edir. E.Z.Kajib əyov isə bu fikirlə ehtiyatlı olmağı məsləhət gö- rür, çünki el ə təkhecalı törəmə köklər var ki, onlarda kök+ şəkilçi daşlaşması baş vermişdir (165, 9). Həqiqətən də, elə t əkhecalı köklər var ki, onlar özü də törəmədir. Ulu dilin sözl ərinin bir fonetik strukturdan yaranması ide yası məntiqli deyil, çünki ilkin söz köklərini insanlar səs t əqlidindən yaradıblar. Səs təqlidi də fərqli fonetik tərkibli olmuşdur. Prototürk çağı sonrakı dönəm olduğundan qədim türk söz kökl ərinin müxtəlif variantlılığı ideyası bizə görə ağlabatandır. Türk dillərində sait, samit+sait, sait+samit, samit+sait+samit heca tipl əri daha qədimdir. Yəni 4 heca forması ilkindir, onların da əsasında monosillabizm durur. Kök morfeml ərin leksik-semantik inkişafını izləmək üçün on ların fonetik strukturunun formalaşmasını öyrənmək zə- ruridir. Q ədim yazılı qaynaqlar pratürkdə, əsasən, sait+sa- mit, samit+sait, samit+sait+samit heca modell ərinin daha m əhsuldar işləndiyini göstərir. Müasir türk dill ərində diferensial heca tipləri müşahi- d ə edilir. Məsələn, qazax dilində sait+sait+samit (uul “oğul”), yakut dilində sait+sait (uu “yuxu”) heca tipi var ki, Az ərbaycan dilində bu formalar işlənmir. Əlbəttə, dife- rensial heca tipl ərinin yaranması tarixi hadisədir və onlar türk dill ərinin inkişafının sonrakı mərhələsində baş ver- mişdir. Dildaxili və ekstralinqvistik amillər həmin fərqlərin yaran masına gətirib çıxarmışdır. Türk dill ərində ən qədim söz köklərindən biri CV (samit+sait) quruluşlu köklərdir. Müasir türk dillərində bu cür kökl ərin sayı azdır. Ancaq qədim yazılı qaynaqlarda 139 BABA MƏHƏRRƏMLİ bel ə strukturlu köklər daha çox işlənmişdir. Dilçilikdə pra- formaların bərpasında CV biçimi üstünlük təşkil edir. Bu da t əsadüfi deyil ki, belə köklər ən qədim, yəni prototürk dövrünün izl ərini əks etdirir. V.İ.Zolxoyev yazır ki, sözün əvvəlində ilk hecada işlənən fonemlər (kök fonemlər) əsas leksik m ənanın daşıyıcılarıdır, digər hecalarda olan fo- neml ər isə (postfiksal fonemlər) qrammatik məna daşıyı- cılarıdır (279, 203). A.A.Zayonçkovski, V.L.Kotviç, B.M.Yunus əliyev belə formada olan kökləri ilkin söz for- ması kimi qəbul edirlər. Türkologiyada bu tip söz kökl ərinə həsr olunmuş ən mük əmməl tədqiqatlardan biri A.A.Zayonçkovskinin mə- qal əsidir. “Voprosı yazıkoznaniya” jurnalında dərc edilmiş h əmin məqalədə türkoloq məhz CV tipinin ən qədim söz kökü olduğunu isbat etməyə çalışmışdır. Ancaq onun araş- dırmasında isim kökləri nəzərə alınmamışdır. Bu da həmin ehtima lın doğruluğuna əminliyi azaldır. A.A.Zayonçkovski orta əsrlərə aid türk yazılı qaynaqlarında məhz samit+sait quru luşlu köklərin daha çox işlənməsinə görə bu qənatə g əlir (156, 29-30). Azərbaycan dilçiliyində V.Aslanov (12, III, 35, 72, 147, 159, 163), Q.Kazımov (40, 36-43 ) və B.X əlilovun (32, 178-202; 33, 32-59) etimoloji araşdır- mala rında ilkin söz formaları daha çox CV tipində bərpa olunur. Q.Ba ğırov qədim abidələrdə işlənən feillərin 5 strukturda oldu ğunu göstərir: VC, CVV, VCVV, VCC, CVC+V (14, 28). Lakin Q.Bağırov CV tipinin adını qeyd etmir. K.M.Musayevin ehti malına görə, CV formasındakı kökl ərin bir hissəsi CVC tipli köklərdən səsdüşümü nəticə- sind ə yaranmışdır (221, 91). B.Xəlilov Azərbaycan dilinin feill ərini digər dillərlə müqayisə edərək göstərir ki, ilkin 140 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI feil kökl ərinin əksəriyyəti samit+sait strukturlu köklərdən t əşəkkül tapmışdır. Müəllifin fikrincə, samit+sait tipli söz kökl əri qədim olduğu qədər də tez dəyişkəndir. Azərbaycan dilind ə 6 samit+sait tipli kökün mühafizə olunduğuna əsas- lanan t ədqiqatçı bu tipli köklərin mənşəyinin qədimliyini t əsbit edir (33, 9-10). Q.Kazımov yazır ki, V.M.İlliç-Svitıç, N.D.Andreyev, A.S.Melniçuk arxetipl əri müəyyənləşdirər- k ən, onları başlıca olaraq CVC şəklində təsəvvür etmişlər. Lakin şumer dilinin materialları və türk dillərinə məxsus söz kökl əri göstərir ki, sözü sağ tərəfdən bağlayan, qapayan samit son rakı hadisədir və ola bilər ki, bunların bir qismi kök dild ən – ulu dildən dil ailələrinin yarandığı protodillərə keçmiş, bir qismi qohum protodillərdə ulu dilin parçalan- ma sından sonra inkişaf etmişdir (40, 44). Onun fikrincə, türkoloji t ədqiqat göstərir ki, bizə yaxın dövrlərdəki (min beş yüzillik) qədim türk praformaları, əsasən, CV şəklində olmuş, V və CVC formaları səsdüşümü və sözdüzəldicilik vasit ələri ilə yaranmışdır. Alim qeyd edir ki, ilkin mərhə- l ədə söz köklərinin CV quruluşunda olduğu qənaətindəyik (42, 34-35 ). Lakin önc ə qeyd etdiyimiz kimi, bu mülahi- z ənin əksini düşünən türkoloqlar da var. Əlbəttə, feillər haq qında CV formasının ilkinliyini ehtimal etmək müm- kündür, çünki əksər türkoloji tədqiqatlarda həmin fikir sü- but olunub. Tarix ən feillərdə növ şəkilçilərinin yaranması v ə onların əksəriyyətinin sonradan daşlaşması bu ehtimalı t əsdiqləyir. Ancaq isim və əvəzlik kökləri haqqında bunu söyl əmək çətindir. Faktlar göstərir ki, müasir türk dillərində CV tipli kökl ərin əksəriyyəti törəmədir. Bir qrup CV formalı köklər isə fərdi səciyyə daşıyır, yəni onlar ancaq bir türk dilind ə mövcuddur. 141 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|