BABA MƏHƏRRƏMLİ
Müqayis
ə üçün qeyd edək ki, tədqiqatçılar hind-Av-
ropa dill
əri üçün praformaları daha çox
CV, VC, CVC şəkil-
l
ərində bərpa edirlər. Hind-Avropa dilçiliyində E.Benvenist -
Y.Kuriloviç n
əzəriyyəsinə görə,
CV və
VC heca
tipləri CVC
forma
sının təkamülü nəticəsində yaranmışdır (139, I, 249;
195, 151). G.J.Ramstedt (239, 29) v
ə V.L.Kotviç (185, 30-
34) türk dill
ərində
CVC tipli söz köklərinin tarixən
V və
CV
formala
rından təşəkkül tapdığını ehtimal etmişlər. A.Bom-
har
dın fikrincə, protonostratik dövr üçün söz kökləri yalnız
CV v
ə
CVC formalarında rekonstruksiya oluna bilər (298,
28). V.L.Kotviç d
ə
CV formasını daha qədim hesab edir
(185, 33-
36). A.M.Şerbak türk dilləri üçün 28
CV quruluşlu
kökün arxetipini b
ərpa etmişdir (290, 136).
Türk dill
ərində
CV (
samit+sait) quruluşlu köklərin
mü
əyyən
bir hissəsi ilkin deyil, sonradan formalaşmışdır.
Eyni zamanda
samit+sait+samit quru
luşlu köklərin bir çox
hiss
əsi tarixən
samit+sait formalı köklərdən yaranmışdır.
M
əsələn,
bağ “düyün” <
ba- “bağlamaq”.
Qoy- // koy- feili-
nin
əski forması
qo- şəklindədir. Bəzi çağdaş türk dillərində
indi d
ə həmin qədim forma mühafizə olunub. Məsələn, Uk-
rayna
da yaşayan urum türklərinin dilində
ko- “qoymaq”
feili müst
əqil şəkildə işlənir (УС, 175).
Qoy- feilinin pra-
for
masının
qo- olmasını qədim yazılı mənbələr
də təsdiq
edir:
K
əlbi andıqca ağacı yanına qo (Oğuz., 167);
Toğ-
madıq oğlana ad qoma (Oğuz., 131).
“Q
ədim türk lüğəti”ndə 14
CV strukturlu kök morfem
verilmişdir:
ba- “bağlamaq”:
tükätti bitig türdi badï tutup
“M
əktubu yazıb qurtardı və bağladı” (ДТС, 77);
ya “yay,
kaman”:
bo
δum erdi oq teg köŋül erdi ja: “Mənim bədənim
oxa, ür
əyim isə yaya bənzəyirdi” (ДТС, 221 );
je- “yemək”:
142
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI
er aš jedi “K
işi yemək yedi” (ДТС, 25) və s. M.Kaşğarinin
lüğətində aşağıdakı
CV formalı köklər verilmişdir:
su- “ita-
ət etmək” (DLTT, IV, 536),
sa “sən” (DLTT, IV, 477),
sa-
“saymaq” (DLTT, IV, 477),
tü “tük” (DLTT, IV, 666),
tü-
“qapamaq” (DLTT, IV, 648),
ya “yay, kaman”:
er ya kur
dı
“Adam yay düz
əltdi” (DLTT, II, 7).
Tarix
ən türk dillərində
CV (samit+sait) quruluşlu kök
morfeml
ər fonetik, morfoloji dəyişikliklərə məruz qalmış,
n
əticədə, onların bəziləri arxaikləşmiş, bəziləri asemantik-
l
əşmişdir.
CV heca biçimi türkoloji dilçilikdə ilkin kök tipi
kimi
ən çox adı hallandırılan formalardan biridir. Yazılı
qaynaqlar sübut edir ki,
CV heca tipi
ən
ilkin söz forma-
larındandır. A.A.Zayonçkovski 11
CV biçimində olan kö-
kün arxetpini b
ərpa etmişdir (156, 29). Müasir türk dil-
l
ərində
CV formalı sözlərin bəzisi bəzisi reduksiya nəticə-
sind
ə yaranmışdır. Məsələn,
su sözü qədim yazılı abidələr-
d
ə
suv formasında işlənmişdir. Qədim özbək dilində də
suv
şəklindədir (277, II, 303). Yəni
su forması türk dilləri üçün
tarix
ən törəmədir. Ancaq *
su kökünün ilkin forması türk
dill
əri üçün qapalı hecalıdırsa (
suq // suv // sub),
nostratik
m
ərhələ üçün
CV şəklindədir. Bəzi türk dillərində həmin
heca qapalılığı qorunmuşdur: özb., qaz.
suv, çuv.
suq // şıv,
başq.
hıv, şor.
suğ. Azərbaycan dilində isə auslautda (söz
sonunda)
son samit düşmüşdür, yəni
su forması reduksiya
n
əticəsində yaranmışdır. Müasir türk dillərində bu quru-
luşda olan kök sözlər nisbətən azdır: Azərb.
ye-, de-, su, bu,
n
ə, çuv.
su, uyğ.
sa- (“saymaq”) və s. Uyğur dilinin Sin-
ts
zyan şivəsində işlənən
çı- feili
çıx- feilinin ilkin formasını
əks etdirir (203, 171).
143
BABA MƏHƏRRƏMLİ
Hazırda türk dillərində işlənən bir çox sözlər
CV heca
tipl
ərindən törəmədir.
CVC formalı köklərin
müəyyən bir
hiss
əsi tarixən
CV heca tipindən yaranmışdır. Eyni seman-
tikalı köklərin müqayisəsində biz bunu müşahidə edə bilərik.
M
əsələn,
yan- “yanmaq”,
yak- “yanmaq”, *
yal- “yanmaq” <
*ya-. B
əzən analoji dil faktları söz kökünün praforması haq-
qında ilkin təəssürat yaradır. A.T.Kaydarov göstərir ki,
qazax dilind
əki
bölə- və
böbek (“körpə”) sözləri
*bö-
morfemind
ən törəmişdir (171, 195). M.Kaşğari yazır ki,
oğuz türklərinin dilində
kar- feili müstəqil şəkildə, digər türk
dill
ərində isə
kat- feili ilə birlikdə işlənir (DLTT, IV, 265).
Dig
ər qədim yazılı qaynaqlarda da
kar- feili “qarışdırmaq”
m
ənasındadır (ƏY, 123). Həmin məlumatlara əsaslansaq,
kat- v
ə
kar- feillərinin paralel şəkildə eyni mənada
mövcud-
luğu kök morfemin
*ka- olduğunu sübut edir (12, III, 147).
M
əlumdur ki,
koy- // qoy- feilinin ilkin forması
*ko- biçi-
mind
ə Orxon-Yenisey abidələrində qeydə alınmışdır. XIII
əsrə aid “Töhfeyi Hüsam” lüğətində həmin feil
qo- for-
masında verilmişdir (21, 117). Müasir Azərbaycan dilində
bu feild
ən törəmiş
qoy ədatı danışıq dilində
qo formasını
mühafiz
ə etmişdir. Məsələn,
qo sözümü deyim. Türk dilinə
aid
atalar sözl
ərində də həmin kök qorunmuşdur:
Sinme tilki
dulda
sına arslan yesin ko seni, Geçme muhanet
köprüsünden seyl alsın ko seni (89, 134).
Faktlar göst
ərir ki, tarixən
CV formalı sözlər içəri-
sind
ə feillər üstünlük təşkil etmişdir. V.Aslanov
Azərbay-
can dilinin tarixi mate
rialları əsasında
sı- (“sınmaq”),
yü-
(“yükl
əmək”) feillərini arxetip kimi bərpa etmişdir. O,
bur-
v
ə
bük- feillərinin praformasının
*bü- olduğunu qeyd et-
mişdir. V.Aslanov qədim
yü- kökünün
yük, yüklə- söz-
144