Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI “t əfəkkürün diffuz mərhələsi” (209, 115), E.V.Sevortyan isə “sözyaratma sistemi” (246, 418-423) adlan dırır. Korrelyativ kökl ərin yaranışı türk dillərinin zəngin sözyaratma üsulla- rına malik olmasının bir göstəricisidir. Əlbəttə, bütün ad-feil m ənalı kökləri omonimlərlə qarışdırmaq olmaz, çünki sin- kretik kökl ərdə məna yaxınlığı mühafizə edilirsə, əksinə, omoniml ərdə semantik yaxınlıq müşahidə edilmir. B əzi sinkretik köklərin sonradan yaranmasını qədim dil faktları təsdiq edir. Məsələn, qədim türk dillərində iş- l ənən ög “ağıl” - ög- “fikirləşmək” sözləri V (sait) quru- luşlu *ö- “fikirləşmək” kökündən yaranmışdır. N.A.Baska- kov morfo loji inkişaf nəticəsində həmin sinkretik kökün daha son ralar çağdaş türk dillərində yalnız ad formasının mühafiz ə edildiyini, feil formasının isə ög-üt “öyüt, nəsi- h ət”, ög-rən- “öyrənmək” tipli feil əsaslarında qorunduğu- nu qeyd edir (113, 150). Bel əliklə, bu nəticəyə gəlirik ki, təkhecalı söz kök- l ərində sinkretiklik hadisəsi ilkin sözyaratma üsullarından biri olmuşdur. Çoxhecalı sözlərdə isə korrelyativlik son- radan yaranmadır. Prototürk dövründ ə söz köklərini yeni leksemə çe- vir ən hadisələrdən biri də ilkin uzanma hadisəsidir. İlkin uzanma n əticəsində bəzi qədim söz köklərində omonimlik ya ranmış və bu hadisə yeni sözlərin yaranmasına gətirib çı- xar mışdır. Türkologiyada O.Bötlinq, V.V.Radlov, K.Qrön- berq, E.D.Polivanov, L.Liqeti, M.R əsənen, K.Menqes, A.fon Qaben, N.K.Dmitriyev, L.S.Levitskaya, G.J.Rams- tedt, A.M.Şerbak, O.N.Tuna, A.S.Emre, Z.Qorxmaz, K.İs- hakov, Y.Ne met, A.Biişev, A.Palmbax, P.M.Biryukoviç, A.M əmmədov, V.L.Kotviç, T.Təkin, Ə.Rəcəbli və A.Və- 111 BABA MƏHƏRRƏMLİ liyevin araşdırmalarında ilkin uzanma mövzusundan bəhs olunmuşdur. Türk dilçiliyind ə mübahisəli hesab edilən əsas prob- leml ərdən biri də qədim türk söz köklərində uzanma fak- tının olub-olmaması məsələsidir. Həmin problem haqqında bir əsrdən artıqdır ki, mübahisələr gedir, konkret fikir yox- dur. Türkoloqlar bu m əsələ ilə bağlı yekdil rəyə gələ bilmə- mişlər. Əski türk abidələrində uzun hecalı kök sözlərə rast g əlinir. Xüsusilə qədim uyğur yazılarında həmin hadisənin izl əri müşahidə edilir. Buna görə də bu hadisə türkologiya- da ilkin uzanma adlan dırılır. O.Bötlinq yakut dilind ə ilkin uzanma faktını öyrən- miş, digər türk dillərində həmin uzun saitlərin qısa saitlərə uyğun gəldiyini müəyyənləşdirmiş, türkologiyada ilk dəfə olaraq kök morfeml ərdə ilkin uzanma hadisəsinin varlığı ideya sını irəli sürmüşdür. T.Təkin qədim türk dilində 475 kök v ə gövdənin uzun variantda işləndiyini təsbit etmişdir (92, 18, 171-186). İlkin uzanma hadisəsinin qədim dövrdə möv cudluğunu inkar edən dilçilər də var. V.V.Radlov və K.Qrönberq q ədim türk dillərində uzanma hadisəsinin var- lığını qəbul etmirlər (205,59). Müasir yakut, türkm ən, qaqauz, qırğız dillərində, xa- kas, şor dillərinin bəzi dialektlərində ilkin uzanma hadisəsi mühafiz ə edilmişdir. Məlumdur ki, ikinci uzanma adlanan fonetik hadis ə türk dillərində sonradan yaranmışdır və söz kökünd ə səsdüşümü ilə bağlıdır. Türkologiyada ilkin uzan- ma nın mənşəyi hələ də dəqiq müəyyənləşdirilməmişdir. Fakt is ə ondan ibarətdir ki, qədim dövrdə kök sözlərdə uzanma hadis əsi söz yaradıcılığı üsulu kimi də çıxış etmiş- dir. Bu hadis ə omonimliyin yaranmasına səbəb olmuşdur. 112 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI M.R əsənen konkret dil faktları ilə sübut edir ki, türk dill ərinin ilkin köklərində uzanma olub və bu əksər halda sıxılma hadisəsinin və yaxud monqol dillərinin təsiri nəti- c əsində yaranmışdır (242, 66). A.M.Şerbakın fikrincə, ilkin uzanma hadisəsi proto- dil ə aid olduğuna görə ümumtürk hadisəsidir. O, bu hadi- s əni hecaların daxili strukturunun inkişafı ilə əlaqələndirir (289, 48). Türkologiyada bu hadis ənin səbəbini bəziləri hecanın ixtisarı, bəziləri qədim dilin aksent xüsusiyyətləri, b əziləri reduksiya, bəziləri isə omonimliyin yaranması ilə izah edirl ər. İlkin uzanmanın söz yaradıcılığı vasitəsi kimi çıxış etm əsi türk dillərinin qədim dövrdə amorf quruluşa malik olması ehtimalını bir daha təsdiqləyir. Müasir qaqauz, ya- kut v ə türkmən dillərindəki ilkin uzanma faktları məhz prototürk dövrünün əlamətləridir. İndi də həmin dillərdə bu hadis ə bəzi hallarda sözləri fərqləndirir. Faktları nəzərdən keçir ək: qaq. ara “məsafə” - aara- “axtar”, aaz- “azmaq” - az “az bir şey”, kaar “qar” - kar- “palçıq qarışdırmaq”, tof. sarı “yuxarı” - saarı “çay qalığı”. Əlbəttə, bu tipli nümu- n ələrdə ilkin uzanmanın məna fərqləri yaratması söz yara- dıcılığı kimi düşünülə bilməz. İlkin uzanma o sözlərdə söz yaradıcılığı üsulu kimi çıxış edir ki, həmin sözlərin mən- şəyi eynidir. Məsələn, tuv. kat “qayınana” - kāt “arvad”, yak. bay “varlı” - baay- “varlanmaq” (291, 18). L.A.Pokrovskaya qeyd edir ki, müasir qaqauz dilind ə saitl ərdə ilkin uzanma bir neçə kök sözdə qorunmuşdur (234, 29-30). Müasir türk dill ərinin dialektlərində də ilkin uzanma hadis əsinin əlamətləri müşahidə olunur. V.İ.Rassa- din tofalar dilind əki uzanma hadisəsini ikinci uzanma hadi- 113 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|