249
QızılbaĢın qulluğuna tab və taqət gətirmənik. Səni getməyə qoymanıq. Deyər:
Pəs indi mən nə desəm elə e lərsis? Deyərlər: Eylərik.
Sabahdan Hacı Çələbi sünni əhlinin böyüklərini və rəĢidlərini götürüb,
gedib Məlik Nəcəfı b ir para övlad ları ilə qırıb ö ldürürlə r.
1
Tə ma mən cə m o lub,
tarixi-isla miyyə min yüz əlli alt ıda olanda Hacı Çə ləbin i özlərinə hakim ed ib,
2
Gələsən-görəsənə gedib, sığnaq elərlər
3
. Bu əhvalatı padĢaha ərz elə rlə r. ġah,
qoĢun göndərib, gəlib DaĢbulaq kəndinin yanında Kotan-düzü deyərlər, orada
ordunu qoyub, bir para zübdə (seçmə) qoĢun götürüb, Gələsən-görəsən tərəfınə
gedər
4
. Ço x dava elərlər. Hər iki tərəfdən ço x adam ölər. Hətta Ģahın qabağında
piĢxid mətin i urarlar. ġahın ü məraləri ərz elərlər ki, sənə fəda o laq, b ir para ac,
bimənfəət ada mla rdan ötrü qoĢunu nə hacət qırdırasan. Sonra, Ģah qəbul edib,
qayıdıb ordusunda bir para vaxt dəgləĢüb [əğləĢüb] sonra gedib, o bir ildə genə
gəldi
5
.
Xülaseyi-kəlam, üç il Hacı Çələbi ġəki əh li ilə Gələsən-görəsəndə oturub,
çox aclıq və tənglik çəkibdirlər. Sonra Ģah çıxıb gedib. Bunlar da No xuya
düĢübdürlər
6
. ġah gedib, Xorasanda Ģahı öldürübdürlər. Ġranda məxĢuĢluluq ço x
olubdur. Hacı Çələbi ço x böyük olub
7
, Təbriz vilayətinəcən bunu qulluq
edibdirlə r.
IV BÖLM Ə
1
Məlik Nəcəfqulunun öldürülməsi və Ġran zülmünə qarĢı ġəki mahalında üsyan əsərdə
göstərildiyi kimi, hicri 1156 - miladi 1743-cü ildə deyil, çox güman 1739-cu ilin baĢlanğıcında ġəki
mahalında məlik Nəcəfqulu artıq hakim olmamıĢdır. 1739-cu ildən baĢlayaraq ġəki ölkəsinə qabaqkı
hakimin qardaĢı oğlu Cəfər məlik qoyulmuĢdu. T arixĢünaslıqda yeni olan bu fikir haqda bax: Musəvi
T.M. Orta əsr Azərbaycan tarixinə dair farsdilli qaynaqlar, s. 36.
2
Hacı Çələbi məlik Nəcəfqulunun öldürülməsindən sonra çox güman ki, ġəkidə çox qala
bilməmiĢ, Gələsən-görəsən qalasına çəkilərək mübarizəni davam etdirmiĢdir (Musəvi T.M. Orta əsr
Azərbaycan tarixinə dair farsdilli sənədlər, s. 38).
3
Gələsən-görəsən qalası ġəki Ģəhərindən 8 km arah KiĢ kəndi yaxınlığında, sıldırım qayalıq
üzərində yerləĢirdi (İsmayılov M. ġəki. Bakı, 1982, s. 18).
4
Nadir Ģah 1744-cü il noyabrın sonunda və ya dekabrın baĢlanğıcında ġəkiyə qoĢun yeridir.
5
Nadir Ģah ġəki üzərinə 1745-ci il fevralın 13-də hücuma keçmiĢdir.
6
Hacı Çələbi iki illik mübarizədən sonra Gələsən-görəsən qalasını tərk etməyə və
mübarizəni dayandırmağa məcbur olur. Lakin Nadir Ģah Ģakililərin mübarizə əzmini nəzərə alaraq
Hacı Çələbini vəkillikdən azad etməmiĢdi.
7
«Hacı Çələbi çox böyük olub» sözləri onun xanlığı illərində Azərbaycanda siyasi
hegemonluq əldə etməyə çalıĢmasına iĢarədir.
250
XIX YÜZĠLĠN SƏNƏDLƏRĠ
60. KÜRƏKÇAY MÜQAVĠLƏS Ġ (« ANDLI ÖHDƏLĠK»)
Tarixi ədəbiyyatda Kürə kçay müqaviləsi kimi bə lli olan bu s ənəd XIX
yüzilin baĢlanğıcında Rusiya-A zərbaycan siyasi münasibətlərinə dair mühü m
rəsmi qaynaqlardan birid ir. Müqavilə Qarabağ xanlığ mm hökmdarı Ġbrahim xan
və Rusiya impe riyası qoĢunların ın Qa fqazda baĢ ko mandanı general
P.D.Sisianov arasında 1805-ci il may ın 14-də bağlan mıĢdır. Bu müqaviləyə görə,
Qarabağ xan ı Rusiya çarın ın vassalı olmağına razılıq verir, üçüncü xarici
dövlətlər ilə müstəqil münasibətlər saxlamaq hüququndan Rusiya çarın ın xey rinə
imtina ed ir, çar xəzinəsinə hər il 8 min çervon bac verməyi öhdəsinə götürür.
ġuĢa qalasmda və xanlığ m ərazisində Rusiya qoĢun dəstələri yerləĢdirilmiĢdi.
Ġbrahim xan öz nəvəsini Tiflisə baĢ ko mandanın qərargahında girov saxlamaq
üçün göndərməli idi. Çar qoĢunları general-leytenantı hərbi rütbəsi alan Ġbrah im
xan birbaĢa çar baĢ ko mandanına tabe edilirdi. Bununla yanaĢı, çar höku məti
xanın və onun qanuni varislərinin daxili idarə etmək hüquqlarına heç vaxt
toxun mayacağını öhdəsinə götürürdü. Beləliklə, Kürəkçay müqaviləsi ikitərəfli
dövlətlərarası münasibətləri siyasi yolla, savaĢsız həll etmiĢ bir sənəddir.
Kürəkçay müqaviləsi 1822-ci ildə, yəni 17 il keçd ikdən sonra Qarabağ xan lığ ının
çar höku məti tərəfindən ləğv edilməsi ilə rəsmi qüvvəsini itirmiĢ oldu.
Kürəkçay müqaviləsinin mətni ilk dəfə general Sisianovun çar I
Aleksandrın adına 22 may 1805-ci il tarixli «tam sədaqətli» raportunda olduğu
kimi gətirilmiĢdir. Raporrun mətni isə ö z növbəsində «Qafqaz Arxeoqrafıya
ko missiyasınm toplad ığı aktlar»ın II cildində çap edilmiĢdir (bax: Акты
собранные Кавказскои Ар хоаграфическои Комиссей, т. II. По д ред. А.
Берже. Тиф лис, 1868, сяняд 1436, c. 702-705). Həmin çap üzrə də
azərbaycancaya çevrilmiĢdir.
251
ANDLI ÖHDƏLİK
1
AĢağıda adı çəkilən mən, qadir A llah, böyük peyğəmbərimiz
Məhəmməd... qarĢısında Ġ.Ə. (impe rator əlahə zrət i. - Red.) - nə; ö zü mün həqiqi
və əsl lütfkar [ha misi] böyük Ale ksandr Pavloviçə, Bütün Rusiyanın mütləq
hökmdarına
2
və bütün Rusiya taxt-tacının təyin olunacaq Ġ.Ə. vəliəhdə sədaqətlə
və ürəkdən qulluq edəcəyimi və hər Ģeydə itaət göstərəcəyimi, ö z can ımı, son
damla qanıma qədər əsirgəməməyi istəyirəm və buna borclu olduğum haqda söz
verir və and içirə m...
Tra ktatın lay ihəsi
Qadir Allah naminə
Biz, yəni ġuĢalı və Qa rabağlı Ġbrah im xan və Bütün Rusiya qoĢunlarının
infanteriya generalı
3
, Qafqaz müfəttiĢliyin in infanteriya müfəttiĢi kn. Pavel
Sisianov
4
- olduqca mərhə mətli böyük Ġ.Ə. A leksandr Pavloviç in verd iyi ta m
səlahiyyət və ixtiya rla Allahın kö məyi ilə ġuĢalı və Qa rabağlı Ġbrahim xan ın
bütün ailəsi, nəsli və ö lkəsi ilə Bütün Rusiya imperiyasının və indi bəxtiyarlıqla
hökmranlıq edən böyük Ġ.Ə. Aleksandr Pavloviç və onun yüksək varislərin in
əbədi təbəəliyini qəbul etməsi məsələsinə baĢlayaraq aĢağıdakı Ģərtləri bağladıq,
qərara ald ıq və imzalad ıq:
Birinci maddə
Mən, ġuĢalı və Qarabağlı Ġbrahim xan öz adımdan, varis lərim və
vəliəhdlərim adından Ġran və ya hər hansı bir dövlətin hər cür vassallığından və
ya hər hansı ad altında olsa da, hər cür asılılığından təntənəli surətdə həmiĢəlik
imtina ed irə m və bütün dünya qarĢısında bununla bild irirə m ki, mən ö zü m və
varislərim ü zərində Bütün Rusiyanın böyük Ġ.Ə. -nin və onun yüksək varislərinin
və vəliəhdlə rin in a li hakimiyyətindən baĢqa heç bir dövləti hakimiyyətin i
1
«Andlı öhdəlik»: mətndə «Клятевенное обешание » yazılmıĢdır. Bu söz birləĢməsini biz
«and içib üzərinə öhdəlik götürmək, söz vermək» anlamında iĢlədirik.
2
Aleksandr Pavloviç - çar I Aleksandr (1801-1825).
3
İfanteriya generalı - piyada qoĢunları generalı.
4
Knyaz P.D.Sisianov - 1802—1806-cı illərdə Rusiyanm Qafqazda baĢ komandanı, eyni
zamanda «Gürcüstan hökumətinin» (1801-ci ildə Kaxet və Kartli çarlıqları ləğv edilib Rusiyaya
qatıldıqdan sonra Gürcüstanda rus idarəçiliyi belə adlamrdı. «BaĢ hakimi» Kökcə XVIII yüzildə
gürcü çarı VI Vaxtanq ilə birlikdə Moskvaya köçmüĢ gürcü əsilzadələrindən Pat SisiaĢvilinin
nəvəsidir. Sovet tarix ədəbiyyat ında çarizmin hərbi-müstəmləkə siyasətinin qatı t ərəfdarı kimi
qiymətləndirilir.
Dostları ilə paylaş: |