Hacılar,
Karapapak Türk Mitolojisinin Yapısı Üzerine Araştırmalar
87
“
O imama gitmelidir.”
Burada masal tekrar bölünür; masal kahramanı,
mit kahramanının geçtiği aşamalara uygun olar yeni bir sınavdan geç-
mek zorunda kalır. Burada fare direğin dibine oturup onun yerine konu-
şur. Mehemmed ikinci kez kızı konuşturur. Üçüncü sınavdan da başarıy-
la çıktıktan sonra padişahın kızını da alıp kendi memleketine doğru yola
çıkar. Onlara katılan fare altınlarla birlikte kızı da bölmeyi önerir.
Mehemmed çaresizlik içinde bunu kabul edip hayata geçirmek istediğin-
de fare şekil değiştirip yakışıklı bir yiğide dönüşür. Kılıcı çekip kızı ikiye
ayırmak istediğinde padişahın kızı yılan zehri kusar. Meğer kızın konuş-
masına engel olan da işte bu yılan zehri imiş. Fare ise, vaktiyle boğazına
ip bağlanıp çarşıda pazarda sürüklenen, Mehemmed’in
toprağa gömdü-
ğü ölü imiş. Kızı ve altınları Mehemmed’e verdikten sonra oğlan yeniden
fareye dönüşür ve gözlerden kaybolur.
Dikkat edileceği üzere “Mehemmed’in Nağılı” en eski masal geleneğinden
beslenmekte ve mitlerin birçok özelliğini de bünyesinde barındırmaktadır.
Padişahın kızının konuşturulması motifi en eski ve en zor motiflerden biridir.
Bu eski mitlerde olay kahramanının yerine getirilmesi / gerçekleştirilmesi
imkansız bir şeyi başarması ile ilgilidir.
Arkaik mitlerde olay kahramanı olağanüstü güçlere sahip varlıklarla mücade-
le eder; bu mücadelelerde onların koruyucusu olarak devreye giren sihirli
araçlar ve mitolojik varlıklar olurdu. Yukarıda anlattığımız mitte kahramanın
yardımcısı bir faredir. Mitlerde ölen kişinin bedeni
diğer dünyaya gitse de
ruhu bir başka varlığa geçip yaşar. Mehemmed’in Nağılı’nda ölen genç fare-
ye dönüşmüş; sonra ise, onun cesedini töreye uygun bir şekilde gömen olay
kahramanının yardımcılarından bir olmuştur. Mitlerde “herhangi bir kimse-
nin ‘eren’e dönüşebilmesi için, onun ölen bir kimseden yardım alması onun-
la sıkı ilişki içinde olması” gibi bir kural vardır (Aliyev 1998). Bu kuralın
izleri
birçok destan ve masalda hala görülmektedir. Mesela: “Köroğlu Destanı’nda
Ali Kişi’nin oğluna yaptığı yardım, verdiği öğüt, sonra vefat etmesi, ölümle
bir olan körlük motifi bu türdendir. Söz konusu olan Mehemmed’in
Nağılı’nda olay adamın ruhu bir koruyucu gibi Mehemmed’e geçmektedir.
Ancak bir yandan mitlerin; diğer yandan hikâyelerin yapısının etkisi bu koru-
yuculuğu ve yardımı fare şeklinde tecessüm ettirmekte ve duruma göre fare
de insana dönüşebilmektedir. Masalda, marangozun ağaçtan adam yapması,
terzinin
ona elbise dikmesi, imamın ona dil öğretmesi eski mitlerdeki ilk insa-
nın yaratılması motifleriyle benzerlik gösterir.
“Mehemmed’in Nağılı” içeriği, konusu ve yapısı bakımından eski mitler için-
de yer alır ve bu masalı Azerbaycan’ın “mitolojik masalları” içinde değerlen-
dirmek mümkündür. K. Levi-Stros’un sözleriyle ifade edersek “bu masal
mitin zayıf düşmüş bir şeklidir” (Levi-Stros 1970: 170).
Borçalı bölgesinden derlenen Karapapak Türkleri’ne ait masalların bir takım
destana ait, eski motiflerle süslenmiş; sihirle, büyüyle ilgili olanlar ise,
onlara
bilig, Bahar / 2009, sayı 49
88
farklı özellikler kazandırmıştır. “Çoban Mehemmed Nağılı” (İsmayılov 1985) bu
bağlamda karakteristik özellik taşır. Masalda şöyle bir motif yer almaktadır:
Yabancı bir ülkeye gelmiş olan Mehemmed’in yanındaki kadınları ele
geçirmek için padişah onu hasta olan hanımına elma getirmesi için
cennete gönderir. Yedi gün süre isteyen Mehemmed, fala bakan şey-
hinin öğüdüyle dağ dibindeki gölün yanına gelip orada bir kuyu ka-
zar ve perilerin gelmesi bekler. Amacı meleklerden birinin kanadını
koparıp almaktır. Melekler kanatlarını çıkarıp gölde yıkanırken
Mehemmed küçük kız kardeşin kanadını çalmayı başarır. Büyük bacı
gidip cennetten üç elma getirir. Elmaları Mehemmed’e verdikten son-
ra küçük kız ağlayıp “ Beni o dünyadan
da bu dünyadan da mahrum
ediyorsun. Beni de yanında götür” der. Bu andan itibaren hikâye bir
başka anlam kazanır; zira olay zincirinde artık melek ön plana çıkar;
sonraki olayların katılımcılarından biri melek olur. Mehemmed, zor
sınavdan kıza dönüşmüş kanadın, meleğin yardımıyla geçer.
“Çoban Mehemmed Nağılı”ndaki meleklerin kanadı hususu diğer masalları-
mızla karşılaştırıldığında mitlerin inandırıcılığını aynı sahnelerle dikkatlere
sunmaktadır. Ancak bu masaldaki üç elma motifi hangi mitik görüşlerle ilgili-
dir? Masallarımızda dirilme, gençleştirme ve çocuk verme fonksiyonlarını
yerine getiren elma hakkında K. Levi-Stros’ın değerlendirmeleri ilgi çekicidir:
“Amerika Kızılderilileri’nin mitlerinde erik ve elma ağaçları motifleriyle karşı-
laşmaktayız. Mevcut metinlerin tahlili Kızılderilileri eriyin meyve vermesi;
elmanın ise, köklerinin güçlü oluşu ve toprağın derinliklerine kadar inmesi,
toprağın katmanlarıyla irtibatı ilgilendirmektedir” (1983: 420).
Sorunun ikinci kısmına da dikkat etmek gerekir. Dünyanın
mitolojik dille belir-
lenmiş modeline uygun olarak K. Levi-Stros “doğa-uygarlık”, “aşağı-yukarı”,
“kadın-erkek” vs. gibi ikili karşıtlar / tezatlar içine “çiğ ile pişmiş”i de koyar. Çiğ
besinler doğayı; pişmiş besinler ise, uygarlığı temsil ederler. K. Levi-Stros bu
ikilinin birlikte kullanımını ise (hem çiğ hem de pişmiş olanı ise), orta mevki
olarak nitelendirir. Mitolojik ögeler arasında böyle orta mevki durumunda olan-
lar vardır. Elmayı da bunlar arasında söymek mümkündür. Çünkü elma, yetiş-
tiğinde (piştiğinde) yenildiği gibi çiçekten çıktığı zaman da (çiğ olduğunda da)
yenilebilmektedir. Yeryüzü ile gökyüzünü birleştiren bir ağaç olmasıyla
birlikte,
hem çiğ hem de pişmiş nitelikte olması elmanın mitlerimizde ve hikâyelerimiz-
de anılan fonksiyonlarda karşımıza çıkmasının nedenini izah eder.
Masalda Mehemmed’in elmayı getirdikten sonra padişahın ölen babasından
anahtarı alıp getirmesi de planlanmaktadır. Mitlerde olduğu gibi Çoban
Mehemmed diğer dünyadan haber getirmelidir / haber vermelidir. (Bu arada
Yunan mitolojisindeki Aidi ve Tartari’yi hatırlamakta fayda vardır). Onu
kendini attığı ateş içerisinden yine mitolojik bir varlık / melek kurtarır. Mitolo-
jik ögeler ve motifler bakımından son derece zengin olan Çoban Mehemmed
Nağılı’nı da “mitolojik masallar” içinde değerlendirmek yerinde olur. Elma ile