Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 54 Düşünmək, ruhun varlığının isbatıdır. Avqustin II F Ə S Ġ L TUSĠNĠN FƏLSƏFĠ DÜNYAGÖRÜġÜ 2.1. Nəsirəddin Tusinin fəlsəfəsində varlıq problemi Ümumiyyətlə, o dövrdəki məşhur filosofların əksəriy- yətinin məşğul olduğu fəlsəfə Aristotelin və qismən də Pla- tonun yaratdığı antik dünyagörüşünün təbliği ilə tanınırdı- lar. Təkcə Şərqdə deyil, Qərb dünyasında da özünə geniş şöhrət qazandıran bu peripatetik filosoflar Aristotel metafi- zikasına dəstək verirdilər. Nəsirəddin Tusi də sanki bu axına qoşulub «birinci müəllim»in fəlsəfi dünyagörüşünə riayət edirdi. Nəsirəddin Tusi əsası Şərq dünyagörüşündən qaynaq- lanan antik fəlsəfənin nəzərlərinə istinad edərək varlığın təməlində od, su, torpaq və hava kimi dörd ünsürün durduğunu iddia edirdi. Tusi dünyagörüşünə görə maddə heç zaman məhv olmur, sadəcə olaraq bir formadan digər formaya keçir. Digər peripatetik filosoflardan fərqli olaraq maddənin varlığının məhvi ilə onun maddiliyinin itməsi fikrinin əleyinə çıxırdı. Lakin, bu məsələyə fərqli müna- sibətini nəzərə almasaq, Tusinin varlıq haqqındakı fikir- lərinin Farabi, İbn Sina və Bəhmənyarın fikirləri ilə üst- üstə düşdüyünü görərik. Gerçəklikdə bütün mövcud olanları, varlıqları zəruri və mümkün olmaqla iki qismə bölür və zəruri varlıqdan daha NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 55 çox mümkün varlığın şərhi üzərində dayanır. Nəsirəddin Tusiyə görə bütün varlıqların, ətraf aləmin, təbiət və təfəkkürün səbəbi məhz zəruri varlıqdır. Həmin bu zəruri varlıq gerçək aləmi yaratması nəticəsində mümkün varlıq ortaya çıxır. Zəruri varlığın isə heç bir yaradıcısı və təsiredicisi yoxdur. Elə bu səbədən də zəruri varlıq özü- özünü formalaşdırır, özü-özülüyündə mövcud olur, özü- özünə təsir edir və özünü yardır. (50,səh.244). İnsanların şəxsi iradəsindən asılı olmayan zəruri varlığın heç bir səbəbə ehtiyacı yoxdur. Bütün mümkün varlıqların səbəbi olan zəruri varlıq ən ali yaradandır. Bu düşüncə tərzi ilə idealizimə yaxınlaşan filosof, zəruri varlıq dedikdə yalnız və yalnız Allahdan başqa bir şey düşünmürdü. Daha çox mütərəqqi, islam ilahiyyatçları ilə oxşar düşüncə tərzinə malik olan filosof varlığa tərif verməyi qeyri-mümkün hesab edirdi. Mümkün varlığı aksidensiyaya (təsadüfə) və substan- siyaya (mahiyyətə) bölən filosof zəruri varlığı isə bölünməz hesab edirdi. Bəlkə də ateizm mövqeyində günahlandırıl- masından ehtiyat edən filosof zəruri varlığın, yəni Allahın şərh edilməsinə az yer vermişdi. Nəsirəddin Tusinin düşüncəsinə görə substansiyanın var olması ilə varlığın var olması arasında heç bir fərq yoxdur. İbn Sina və Bəhmənyarın varlıq haqqındakı düşün- cələrinə arxalanaraq substansiyaya, mahiyyətə mailk olan hər şeyin heç bir zaman səbəb ola bilməyəcəyinin qeyd edir. Bunun səbəb deyil, səbəbin ortaya çıxartdığı nəticə ola bilməsinə Tusi inanınırdı. Tusiyə görə bütün varlıqların səbəbi zəruri varlıqdır, zəruri varlıq eyni zamanda özü özünün səbəbidir. Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 56 Cisim olmayan zəruri varlıqlar heç bir zaman ölmürlər, çünki, onların mövcud olmaları ilə yaşamaları arasında heç bir fərq yoxdur. Zəruri varlıqların heç bir başlanğıcı və heç bir sonu yoxdur, mümkün varlıqların isə başlanğıcına təsir edən bir sıra amillər vardır. Elə bu səbəbdən də başlanğıc hər şeyin başlanğıcı demək deyil, sadəcə olaraq nəticə olan mümkün varlıqların başlanğıcıdır. Bütün nəticələri yaradan səbəb isə hər şeyin əvvəlini təşkil edən ən ümumi varlıq − vahid varlıqdır. Zəruri varlığın yoxluğunun fərz edilməsinin belə qeyri- mümkün olmasını irəli sürən filosof zəruri varlığın mümkün varlıqdan irəlidə olması fikrini qeyd edirdi. Nəsirəddin Tusi Bəhmənyarın bu barədə fikirləri ilə də razılaşırdı: «Üstün və sadiq varlıq qabaq sayılmışdır. Belə ki, ondan sonrakının malik olmadığı bir şey vardır. Qabaq sayılan həmin əvvəlinci varlığın malik olduğu şeyə malik deyildir.» Zəruri və ya vacib varlığın müəyyənləşməsi və müəyyənləşməməsi mövzusuna gəlincə Tusi qeyd etmişdi ki, müəyyənləşməmiş varlıq xaricdə mövcud ola bilməz, bu isə başqasını vücuda gətirməyə mane olur. İlk varlıq olan vacib varlığın nə bir əks tərəfi, nə bir misli, nə də ki, başqa fərqləndirici bir əlaməti vardır. İbn Sinanın bu məsələ barədə fikrini təsdiqləyən filosof aristotelizimin ənənəvi ideyalarını islam dünyagörüşü baxımından şərh edirdi. Filosofun zəruri (vacib) varlıq haqqındakı fikirləri islam teoloqlarının tövhid ilə bağlı düşüncələri ilə üst-üstə düşsə də F.Razi peripatetiklərin düşüncəsini tənqid edirdi. N.Tusi məşhur mütəkəllim ila- hiyyatçısının düşüncəsinin məntiqsiz və əsassız olduğunu da isbat etməyə çalışmışdır. F.Razinin düşüncəsinə görə Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|