Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 57 əgər vacib varlıq üçün «varlıq» anlayışı istifadə olunursa o, heç zaman mümkün varlıq üçün işlədilə bilməz. N.Tusi bu məntiqsiz fikri təkzib etməyə çalışarkən göstərmişdir ki, yaxınlıq təkcə «varlıq» termini ilədir, əslində isə vacib və mümkün varlıq arsında fərqlər çoxdur. Bunu sübut etmək istəyən filosof ağlıq anlayışının da müxtəlif əşyalarda əks olunduğunu nümunə gətirir. Və bunların ümumini təşkil edən təkcələrin, hissələrin də bir- birindən fərqlənməsi ilə izah edən filosof göstərir ki, təkcələrin bir-birinə oxşar cəhətləri olduğu kimi fərqli cəhətləri də çoxdur. Əslində bir-birinin tam əksini təşkil edən vacib və mümkün varlığın da oxşar cəhəti yalnız hər ikisinin şüurdan asılı olmayan varlıq olmasıdır. Cisimin müəyyən bir xarakterə malik olması ilə varlığın mahiyyətə malik olması arasında N.Tusi yə görə fərq vardır. Varlığın mahiyyətə yaxud substansiyaya malik olması arasında əqli cəhətdən malik olma kimi izah edərkən, mahiyyətin yalnız əqldə varlıqdan ayrılmasını qeyd edir. Mahiyyətin mövcudluğunun şərti kimi hərəkəti qəbul edən filosof hərəkətin təbii və süni formalarını da bir- birindən fərqləndiyini və bu fərqin nədən ibarət olması haqqında da izahat vermişdir. Filosofun fikrincə gerçək- liyin yaranması, fəaliyyət göstərməsi və inkişafı təbii hərəkət, canlıların cansızlara olan hərəkətini isə süni hərəkətə nümunə göstərir. Məşşaşilərin fikrinə istinad edən Tusi mümkün varlığın aksidensiyaları kimi göstərdiyi kəmiyyət, keyfiyyət, məkan və zaman kateqoriyaları haqqında da məlumat verir. Mövcud olması üçün zəruri varlığa ehtiyac duyan mümkün varlıqlar özü-özülüyündə olmayan varlıqlardır. Zəruri varlıqdan fərqli olaraq mümkün varlığın mövcudluğu Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 58 aşkardır. Əgər zəruri mövcudluğunun isbat olunmasına ehtiyac varsa, mümkün varlığın mövcud olması isə göz qabağındadır. Tusinin bu fikirlərini sufi mütəfəkkiri M.Füzuli «Mətlə- ül etiqad» adlı fəlsəfi əsrində öz əksini tapmışdır. «Zəruri varlıq bütün cəhətlərdən bəsitdir. İkincisi isə budur ki, əql xəlq olunubdur, Yaradanın mahiyyəti onu qabaqlayıbdır və öz yaradıcısından sonra gəlir. Ona görə də ağıl özündən əvvəlkini deyil, yalnız özündən sonrakını dərk edə bilər.» (22, səh.15). «Birinci müəllim» olan Aristotel kimi cisimlərin materiya və formadan ibarət olduğunu irəli sürən Tusi maddələri sadə və mürəkkəb deyə iki sahəyə ayırır. Möv- cud olan hər cür varlığın parçalanması əgər mümkünsə mürəkkəb, mümkün deyilsə və bölünürsə sadə maddə adını alır. Cisimlərin hamısının mürəkkəb olduğunu iddia edən filosof sadə cisim adlandırdığı materyanın tərkibində də məlum dörd ünsütrünün olduğunu vurğulayır. Cismanilik termini cismin malik olduğu atributların birləşməsi kimi xarakterizə edərək heç bir cismaniliyin bəsit olmadığını cisimlərin bəsit olmadığını cisimlərin bəsit olmaması ilə izah edir. «Cisim»dən və «cismanilik»dən fərqli olaraq, «nəfs»in sadə olduğunu bildirir. Filosofun düşüncəsinə görə cisim mürəkkəb olsa belə heç bir zaman iki zidd xüsusiyyət qəbul edə bilməz, nəfsdə isə əksinə olaraq bir-birinə zidd xüsusiyyət özünə yer tapa bilər. Nəfsin cisim olmaması yaxud ruhun maddi olmaması fikri ilə razılaşaraq, nəfsin bütün bədəni idarə etdiyi və bədənlə ayrılmaz malik olduğunu göstərmişdi. N.Tusi nin materialist fikirləri aləmin əzəli və əbədi olmasında, səbəb ilə nəticə, varlıqla mümkün varlıq ara- NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 59 sında zaman fərqi olmamasında öz əksini tapmışdır. Bu məsələyə göstərilən münasibət zamanı islam fanatikləri olan mütəkəllimlərin ideoloji düşməninə çevrilir. Kreat- sionizm nəzəriyyəsini müdafiə edən kəlam tərəfdarları peripatetizimin əksinə çıxaraq, Allahla yaradılanlar arasın- dakı səbəb-nəticə əlaqələrini inkar edirlər. Allahın insan- ları, vacib varlığın mümkün varlığı öz azad iradəsi ilə meydan çıxartdığını söyləyən mütəkəllimlər dünyanın əbədi olmadığını əsərlərində sübut etməyə çalşmışlar. Öz sələflərinin ideyalarını hər zaman qeyri-peripatetik düşüncələrdən müdafiə edən Tusi maddi aləmin heç bir zaman məhv ola bilməyəcəyini öz əsərlərində möhkəm bir əqidəylə söyləmişdir. Varlıqların məhvi ilə onların yalnız forma və əlamətlərinin dəyişməsini, mütləq yoxa çıxma- malarına inanırdı. Tusiyə görə köhnə varlıq məhv olarkən yeni bir formaya keçir və bu formada qərar tapır. Peripatetik fəlsəfədə varlığın vacib, mümkün və qeyri- mümkün varlığa bölünməsi mövzusuna da Tusi öz fikirlərini bildirməyə bilməzdi. Qeyri-mümkünə əsaslanan varlığın gerçəklikdə fəaliyyət göstərməməsini və mövcud olmamasını bildirərək bu termini inkar edir. Vacib varlığın tək olduğunu, mümkün varlığın isə gerçəkliyin mövcud olan bütün şeylərin mahiyyətində gizlənməsi fikrini qəbul etməsini isə qeyd etmişdik. Filosof vacib varlığın mümkün varlıqdan zamanca, mərtəbəcə, məkanca, şərəfcə, mahiy- yətcə və səbəbiyyətcə qabaq olduğunu yazır. Qabaq mövcud olan varlığı sonrakı varlıqdan üstün sayan peripatetiklər kimi Tusi də bu fikirə müsbət müna- sibət bildirmişdir. İlk öncə mövcud olan varlıqda mövcud olan şeyə sonrakı varlıqda rast gəlinmir. Çünki, əvvəlki səbəb sonrakı isə nəticə rolunu oynayır. Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|