______________Milli Kitabxana_____________
59
müdriklik və hesab allahı, Xatxor səma, məhəbbət və şadlıq
ilahəsi hesab edilirdi. Maat (ədalət ilahəsi), Soxmet (qüdrət
ilahəsi) və başqaları Misir panteonuna daxil idilər.
Misirlilər allahları müxtəlif heyvan görkəmində təsvir
edirdilər. Bu, ən qədim təsəvvürlərin əksi idi. Öküzə sitayiş geniş
yayılmışdı. Allah Apis öküzü təmsil edirdi. Öküz Ptax, Osiris, Ra
və s. allahları əks edə bilirdi. Amona qoyun, Soxmetə şir, Tota
əntər, Sebekə timsah görkəmi verilirdi. Dini təsəvvürlərin
təkmilləşməsi allahların totem ibadətini dəyişdirdi. Allahlar artıq
heyvan, yaxud quş başlı adam görkəmində təsvir olunurdular. Ra,
Qor şahin başlı adam, Anum, Xnum qoyun başlı adam, ilahə
Xatxor inək başlı adam görkəminə salınmışdı.
Qədim Misirdə ilk allahlar haqda da təsəvvürlər müəyyən
sistem şəklinə salınmışdı. Əvvəl guya qarmaqarışıq su aləmi
olmuş və onu Nun təmsil etmişdi. Sonra Atum su aləmindən təpə
şəklində bünövrə yaratmışdı. Sonralar Atumu Ra təmsil edirdi.
Atum-Ra qoşa allah (hava) və arvadı Tefnutu (nəmişlik)
törətmişdi. Yer allahı Heb və səma ilahəsi Nut onların törəməsi
olmaqla Osiris, İsida, Set və Neftidunu yaratmışdılar. Beləliklə,
allahların ailəsi təsəvvürü yaradılmışdı. Nəticədə allah-ata, allah-
ana və allah-oğul dini anlayışı meydana gəlmişdi. Bu dini ehkam
sonrakı dinlərə, xüsusilə xristianlığa təsir göstərmişdi.
Misirin ən qədim dövründə əcdadlara və onunla bağlı olan
mərhumlara ibadət mövcud idi. Misirlilərə görə ölüm insanın
varlığını məhv etmir, onu sadəcə olaraq başqa aləmə, həyatın guya
davam etdiyi axirət dünyasına aparır. Odur ki, misirlilər ölünü
başqa aləmdə əbədi həyatla təmin etməyə cəhd edirdilər.
Mərhumu dəriyə, həsirə, yaxud parçaya büküb basdırırdılar,
yanına yemək, silah, heyvan və insan heykəlcikləri (uşebtu)
qoyurdular. Qədim səltənət dövründə varlı məmurları və adlı-sanlı
kahinləri kürsü (mastab) şəkilli sərdabələrdə dəfn edirdilər. Meyiti
süni surətdə saxlamaq üçün onun içalatı çıxarılırdı və xüsusi
qablara qoyulurdu. Meyitin bədəninə duzlu maddələr və qatranlı
məhlullar sürtməklə mumiyalayırdılar. Meyiti (mumiyanı) bir çox
kətan parçalara büküb dəfn edirdilər.
Orta səltənət dövründə yeni varlı təbəqələr yaranmışdı.
______________Milli Kitabxana_____________
60
Bununla bağlı mərhuma ibadət nisbətən dəyişilir. Əgər əvvəllər
dini-cadu xüsusiyyəti daşıyan yazılar ancaq hökmdarlar və
əyanların sərdabəsinə həkk olunurdusa, indi belə yazılar orta
təbəqəyə mənsub adamların daş tabutu (sərdabə) üzərində də həkk
olunurdu. Belə cadu xüsusiyyətli yazılar əsasında "Ölülər kitabı",
"Dirilmə kitabı" tərtib olunmuşdu. Kitabda sehr, himn, dua və
allah şərəfinə mədhlər vardı. Kitabın çox hissəsi cadu xüsusiyyətli
sehrlərdən ibarətdir. Belə sehrlər guya mərhumu axirət dünyasının
dəhşətindən qorumalı və onu o dünyanın səadəti ilə təmin etməli
idi. Mərhum axirət dünyasının məhkəməsində Osirisin qarşısında
hesabat verirdi. Mərhum üzərində məhkəmə qurulurdu, onun ürəyi
çəkilirdi və 42 əsas günah şərh edilirdi. Mərhum günahsız
olduğunu sübut etməli idi. Fironlar da axirət dünyası məhkəməsi
qarşısında cavab verirdilər. Günah sahibi əjdahaya yem olurdu.
Günahsız isə o dünyada əbədi həyat qazanırdı. Artıq o dövrdə
günahsız və mömin həyat sürmüş insanların axirət dünyasında
əbədi səadətə qovuşması barədə təsəvvür formalaşır.
Qədim Misirdə fironun şəxsiyyəti ilahiləşdirilmişdi.
Əvvəllər onu allah oğlu, sonra allah adlandırırdılar. Ona yer
üzünün allahı kimi sitayiş və itaət edirdilər. Hər bir ictimai etiraz,
hökmdara qarşı qiyam dini baxımdan cinayət hesab olunurdu.
İncəsənətdə hökmdarın allah oğlu olması müddəası təbliğ
edilirdi. Məbədlərdə firona ibadət xüsusi otaqlarda keçirilirdi.
Belə otaq "böyük ev" (pir-a) adlanırdı. Bu sözdən də "firon"
rütbəsi yaranmışdı. XVIII sülalə dövründə "firon" anlayışı artıq
hökmdar mənasında işlədilirdi. Otağın divarlarında fironun
həyatını əks edən təsvirlər həkk olunurdu. Bu təsvirlər fironun
ilahi mənşəli olmasına dəlalət edirdi. Buna baxmayaraq firon
hakimiyyəti dini ehkamların güclü təsiri altında olmuşdur.
Dinin geniş təsirinə baxmayaraq, insanlarda "bilik" və onun
əhəmiyyəti haqda təsəvvür yaranırdı. Əsas bilik mənbəyi
məktəblər idi. Biliklər tətbiqi xüsusiyyət daşıyırdı. Riyaziyyat
sahəsində biliklər praktiki tələbatdan doğurdu, yer ölçənlərin və
inşaatçıların işini yüngülləşdirməli idi. Sərdabələrdə xüsusi iplə
torpaq ölçən adamların şəkli çəkilirdi. Hesab və həndəsə
sahəsində sadə biliklərə malik idilər. Dəqiq riyazi hesablama
______________Milli Kitabxana_____________
61
nəticəsində ehram tikmək mümkün idi. Riyazi sahədə ən böyük
nailiyyət onluq hesablama sisteminin yaradılması idi. Yazıda 1,
10, 100, 1000, 10000, 100000 bildirən işarələr tətbiq olunurdu.
Hətta milyonu bildirən işarə vardı: bu təəccübdən əllərini
qaldırmış adam şəklində təsvir olunurdu.
Həndəsə sahəsində müəyyən inkişaf vardı. Misirlilər
düzbucağın, yarım bucağın, xüsusilə bərabəryanlı üçbucağın,
trapesiyanın və dairənin səthini müəyyənləşdirə bilirdilər. Cəbr
sahəsində bir naməlum tənliyi çıxara bilirdilər. Astronomiya
sahəsində müəyyən nailiyyətlər əldə edilmişdi. Planeti ulduzdan
fərqləndirirdilər, ulduzların xəritəsini cıza bilirdilər. Misirlilər
xüsusi təqvim yaratmışdılar. İli hər bir ayı 30 gündən ibarət 12
aya bölmüşdülər. İlin sonunda 5 gün əlavə olunurdu. İl onda 365
gündən ibarət olurdu. Misir təqvim ili tropik ildən dörddə bir
sutka geriyə qalırdı. Bu fərq 120 il ərzində bir aya bərabər olurdu.
Onlar gecə-gündüzü 24 saata bölürdülər. Su və günəş saatları icad
etmişdilər.
Təbabət inkişaf tapmışdı. Diş, göz və başqa xəstəliklər
müalicə olunurdu. Misir həkimləri insanın anatomiyasına bələd
idilər. Meyitin yarılması insan orqanizminin quruluşunu
öyrənməyə imkan yaradırdı. Həkim bacardığını edirdi. Həkim
xəstəyə baxıb xəstəlik əlamətlərini və müalicə vasitələrini
müəyyənləşdirməyi bacarmalı idi. Təbabət etikası mövcud idi.
Həkim öz müalicə imkanlarını xəstəyə əvvəldən bildirməli idi və
bunu belə deməli idi: "Bu xəstəliyi mən müalicə edə bilərəm,
yaxud bu xəstəliyi mən bəlkə müalicə edə bildim, ya da xəstəliyi
mən müalicə edə bilmərəm". Cərrahlıq geniş inkişaf tapmışdı.
Misir Qədim Şərqin inkişaf etmiş mədəniyyət (sivilizasiya)
mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Bu sivilizasiyaya mənsub olan
dövlət sistemi, iqtisadiyyat, mədəniyyətin müxtəlif sahələri üç min
il ərzində öz varlığını saxlaya bilmiş, digər ölkələrə təsir
göstərmişdi. Misir Qədim Şərqdə ən uzun ömürlü dövlətlərdən
biri olmuşdu.
Qədim Misirdə həm bədii ədəbiyyat - nağıllar, hökmdarların
öz övladlarına nəsihətləri, fəlsəfi dialoqlar, o cümlədən məşhur
«ümidi boşa çıxmışın öz ruhu ilə söhbəti» və s. geniş yayılmışdı.
Dostları ilə paylaş: |