Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 100

Dünyanın yaranması haqqında epik əsatirə görə Eya insanları 

gildən yapmış,  əjdaha Kinqunun qanı ilə onlara can vermişdir. 

Bilqamıs haqqında dastanda göstərilir ki, Enlilin hökmü ilə 

adamların məhv olmasının qarşısını kəsən Eya hiyləyə əl atmışdı. 

Eyaya tapşırılmışdı ki, insanların məhv olacağı haqqında məlumat 

verilməsin. Allahlarla birgə Eya da and içmişdi ki, insanlara 

məlumat verməyəcək. Lakin Eya bir vasitəyə  əl atmışdı. Sirrini 

qamış daxma vasitəsilə Utnapiştiyə demişdir: 

Lakin Eya sirləri danışmışdı daxmaya, 

«Ey daxma, daxma, daxma. Eh divar, divar, divar, 

Eşit, a daxma. Divar, yadda saxla nə ki, var. 

Şuruppak şəhərində, Ubar-Tutunun oğlu. 

Sökərək mülklərini, onlardan gəmi düzəlt 

Bu var-dövləti tərk et, həyat barədə düşün. 

Zənginliyə nifrət et, ruhunu xilas elə. 

Sən bütün canlıları yığıb gəminə yüklə. 

Qoy dördkünc olsun sənin düzəldəcəyin gəmi. 

Eni də uzununa qoy tən olsun, düz gəlsin. 

Taxtapuş vurdur ona, örtük çəkdir üstündən».  

Uzun müddət qədim dövr haqqında əsas mənbə Bibliya idi. 

Onun  əsas fəaliyyət göstərən personajları isə  yəhudilər hesab 

olunurdu. Suriya və  Fələstin xalqları, o cümlədən filistinlilər, 

amoreylər, hetlər və başqaları allah tərəfindən seçilmiş xalqın 

yolunda duran barbarlar hesab edilirdilər. Doğrudur, Misir adlı 

dövlət də var idi ki, Bibliyada dönə-dönə xatırlanırdı. Məbədlər, 

ehramlar, sfinkslər Misirin qədim  şöhrətindən xəbər verirdi. 

Şübhəsiz, Misirin dünya sivilizasiyasının beşiyi olması heç kəsdə 

şübhə doğurmurdu.  Şumerlər, Akkadlar və Babillər də var idi. 

Babilistanlı Novuxodonossor yəhudilərin cəzalandırılmasında 

mühüm rol oynamışdır. Sonra Assuriyalılar bir işğalçı kimi tarix 

meydanına çıxmışdır. Lakin onların hər biri öz allahları, kult və 

məbədləri, mədəniyyəti və mifologiyaları ilə tarixin yaddaşına 

əbədi surətdə həkk olunmuşlar. Həmin xalqlar ancaq adları ilə bir-

birindən fərqlənirdilər. Vəzifələri və funksiyalarına görə onlar bir-

birini təkrar edirdilər. 

Dünya allahlar arasında bölüşdürülmüşdü. Anu hava və 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 101

səmaya baxırdı. Enlilə yer tabe idi. Eya suya hakim idi. Onlar 

kahinlər tərəfindən yaradılmış allahlar üçlüyünün siyahısına daxil 

edilmişdilər. İkinci üçlüyə Günəş allahı Şamaş, ay allahı Sina və 

ilahə  İştar daxil idi. Babillərdə Aya daha hörmətlə yanaşırdılar. 

Ayı Günəş allahının atası hesab edirdilər. Xarranda və Urda Ay 

allahı şərəfinə tikilmiş məbədlər var idi. Hətta Novuxodonossorun 

xələflərindən biri olan Nabonid Sini özünün şəxsi baş allahı elan 

etmişdi. 

Şumerlərin Utu adlandırdıqları Günəş allahı Babil zamanı 

Şamaş adlanırdı. Həmin allah «yeri işıqlandıran, səma 

məhkəməsinin hakimi, yuxarıdan və  aşağıdan qaranlığı 

şəfəqləndirən» hesab olunurdu. Hər səhər o, yoluna başlayaraq 

dağlardan yüksəyə qalxırdı, ona tabe olan ilahələr göylərə gedən 

yolların darvazalarını açırdılar. Axşamlar isə o, dənizə enirdi. 

Gecələr  Şamaş öz arabasında yeraltı dünyaya hərəkət edirdi ki, 

ölülər işıq və yemək alsınlar. Öz yolunda o, ədəbsizlikləri və 

adamların bədxah işlərini görür və  məhkəmə qururdu. Ona görə 

də onu ali hakim adlandırırdılar. Hammurapiyə görə, o, adamlara 

həqiqət və  ədalət verirdi. Mesopotamiyanın qədim sakinlərinin 

dini həyatında allahlar mühüm rol oynayırdılar. Adamların 

məbəddə etiqad etdikləri allahlar panteonunun böyük allahları 

bütövlükdə dövlətin müdafiəçiləri hesab olunurdular. Qeyd etmək 

lazımdır ki, bizə  məlum olan bütün ədəbiyyat e.ə. 2000-ci ildən 

sonra yazılmışdır. Həmin dövrdə sülhsevər xalq olan Şumerlər 

özlərindən mədəni cəhətdən geri qalan xalqlar tərəfindən  əsarət 

altına alınmışdılar. Hammurapi çoxsaylı  şəhər-dövlətləri işğal 

edərək böyük bir dövlət yarada bilmişdi. «Böyük inzibatçı» böyük 

imperiya yaradaraq öz dilini (bu dil semit dili qrupuna daxil idi) 

rəsmi dilə çevirdi. Bu isə  Şumer sivilizasiyasına öldürücü zərbə 

vurmuşdu.  Şumer mədəniyyəti mənimsənilmiş,  Şumer allahları 

adlarını dəyişsələr də öz fəaliyyətlərini davam etdirmişlər. 

İştar müxtəlif funksiyaları yerinə yetirən hərtərəfli ilahə 

olmuşdur. Məhəbbət və  məhsuldarlıq ilahəsi kimi ölkəyə maddi 

rifah və inkişaf verən  İştar, müharibə  və döyüş ilahəsi kimi 

vuruşmada qalib padşahın önündə gedirdi. Gözəl və adamı başdan 

çıxaran qadın kimi o, kişilərə çox vaxt bədbəxtlik gətirirdi. Şumer 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 102

mifologiyasında  İştar çox ehtiyatla İnanna ilə eyniləşdirilə bilər. 

O, gənc qəhrəman Tammuzun (Dumuzun) sevgili arvadı kimi 

təsvir olunurdu. Lakin gec-tez sevgilisinə  xəyanət edərək onu 

yeraltı dünyaya göndərmişdir.  İlahəyə Mesopotamiyanın, demək 

olar ki, bütün şəhərlərində xüsusi məbədlər yaradılmışdı. Onun 

baş məbədi ən qədim zamanlardan Urukda olmuşdur. Babilistanda 

İştar ilahəsinin böyük məbədi mövcud olmuşdur. 

Allah Adad tufanı, yağışı, fırtınanı, ildırımı idarə edirdi. O, 

təbiət hadisələri allahı olub, xüsusilə digər dağıdıcı qüvvələrin 

allahı kimi də  məşhur olmuşdur.  Şumer dövründə o qədər də 

parlamayan Adadın fəaliyyəti Babil dövründə daha geniş vüsət 

tapmışdır. Adadın əhəmiyyəti Mesopotamiyaya Semit tayfalarının 

axını ilə daha güclənmişdir. Həmin tayfalar Adadı «Bəndin səma 

idarəedicisi» adlandırırdılar. Onun təsvirlərində allahı bir əlində 

ildırım parçası, digər  əlində isə balta tutmuş halda görmək olar. 

Yeraltı dünyanın hamisi İştarın bacısı ilahə Ereşkiqal idi. Bir dəfə 

bacısının paxıllığını  çəkən Ereşkiqal yeraltı dünyaya baş  çəkən 

İştarla çox pis rəftar etmişdi. İştar çox çətinliklə geri qayıtmışdı. 

Yeraltı dünyaya təşrif buyurmuş allah Nerqal Ereşkiqala qalib 

gəlmiş, onu özünə arvad etmişdi. Yeraltı dünyanın hakiminə 

çevrilən Nerqal yerlə əlaqəsini üzməmişdi. O, təbiətin bir sıra şər 

qüvvələrini ifadə edirdi. Yandırıcı günəş istisi, qızdırma və 

müxtəlif keçici xəstəliklər onun tabeliyində idi. Tədqiqatçıların 

fikrincə, Kutu şəhəri axirət dünyası  və  vəba allahı Nerqalın 

şərəfinə tikilmişdir. 

Allahların rolu şəhər və dövlətlərin tarixi rolu ilə bağlı idi. 

Şumer dövründə ikinci dərəcəli rol oynayan Marduk Babil 

dövründə baş allaha çevrildi. Hammurapi zamanında o, Anu və 

Enlili öz mövqelərindən sıxışdırdı. «Enuma eliş» (Yuxarıya 

yüksələn zaman) adlı didaktik poemada Marduka yaradıcı allah 

funksiyası verilir. Yeni Babilistan dövründə, xüsusilə 

Navuxodonossorun padşahlığı illərindən başlayaraq Marduk 

allahların  əksəriyyətinin funksiyalarını  əlinə keçirdi. Mardukun 

arvadı ilahə Tsarpanit idi. Onun köməkçi və müdafiəçi rolunda 

xüsusi işçiləri, «nazirləri» və s. qulluqçuları var idi. Bunu 

Tsarpanit haqqında da demək olar. Mardukun oğlu Nabu idi. 

---