Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 90

Alaca-Hüyük sarayı divarlarında müxtəlif səhnələr yonulmuşdu. 

Burada ud və tuluq zurnası çalan musiqiçilər, ov, qurban 

kəsilməyə aparılan qoyunlar və s. təsvir olunmuşdur. Boğazgöy 

sfinksi və Alaca-Hüyük şirləri öz əzəmətli görkəmi ilə 

fərqlənirdilər. Het şəhərləri istehkam kimi tikilirdi, bir neçə iç qala 

ilə  əhatə olunurdu. Onun daxilində saray və baş  məbədlər 

yerləşirdi. 

Hetlər möhür düzəltmə  işində mahir idilər. Bu möhürlər 

İkiçayarası möhürlərindən həm formaca, həm də  təsvirlərin 

məzmunu ilə  fərqlənirdi. Möhürlər dairəvi və dördbucaq şəkildə 

hazırlanırdı. Möhür üzərində hökmdar təsvir olunurdu. Belə 

möhürlərin qırağına heroqlif işarələri yazırdılar. 

Hetlərin özünəməxsus və  bənzəri olmayan mədəniyyəti 

Assur və Urartu mədəniyyətlərinə də güclü təsir göstərmişdi. 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 91

 

 

 

 

 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 92

FƏLƏSTİN 

 

Fələstində samilərdən  əvvəlki dövrlərdə yaşamış  əhali 

barədə arxeoloji qazıntılar və Tövratda əks olunmuş materiallar 

məlumat verir. Ərəbistan yarımadasından Mesopotamiyaya üz 

tutan sami qəbilələri Fələstindən keçib gedirmiş.  Şimaldan  əks 

istiqamətdə hirrilər, sonrakı dövrlərdə hetlər hərəkət edirmiş. 

Fələstində VIII-V minilliklərə aid neolit məskənləri aşkar 

edilmişdir. Fələstin əhalisinin böyük hissəsini qərbi sami qrupuna 

məxsus hanaanlar və onların bir boyu olan amorilər təşkil edirdi. 

Ümumi yəhudi adı ilə  məlum olan samilərin növbəti köçü 

mənşəyinə görə amorilərə yaxın idi. Onlar yəhudi və israilli 

boylarına bölünürdülər. Bu qrupa müxtəlif yəhudi ləhcələrində 

danışan ammoni, moavi və edomi qəbilələri yaxın idi. Aralarında 

qanlı toqquşmalar baş verirdi. Tövrat həmin qəbilələrin yəhudi və 

israillilərlə etnik yaxınlığından xəbər verir. 

Tövratda yəhudi və israillilərin Misirə köçməsi, onların 

Musa peyğəmbərin başçılığı altında Misiri tərk etməsi, Sinay 

səhrasında 40 il dolaşdıqdan sonra Fələstinə qayıtması  təsvir 

olunur. E.ə. XIII əsrdə onlar artıq bir neçə qala istisna olmaqla (o 

cümlədən Qüds) Fələstinin böyük hissəsini tutub bu ərazilərdə 

məskunlaşırlar. Yəhudi və israillilərlə eyni zamanda Fələstində 

ehtimal ki, Krit mənşəli filistin qəbilələri də  məskunlaşırlar. 

Filistinlilər Fələstin mədəniyyəti və iqtisadiyyatında  böyük rol 

oynamışlar. Yerli etnoslar dəmir emalını onlardan öyrənmişdi. 

Fələstinin sahil zolağını  zəbt etmiş filistinlilər yəhudi və 

hanaanlarla amansız müharibələr aparırdılar. Qısa barışıq 

dövrlərində qarşılıqlı mədəni əlaqələr yaranırdı. 

İsraillilər ölkənin bağçılıq və əkinçiliyin inkişaf etdiyi şimal 

bölgəsində, yəhudilər isə oturaq maldarlığın üstünlük təşkil etdiyi 

cənub bölgəsində məskunlaşmışdılar. 

Davudun dövründə  əhalinin siyahıya alınması keçirildi. 

Davud filistinliləri bir neçə  dəfə döyüşdə  məğlub etdi, qərb 

sərhədlərini möhkəmləndirdi, şərq, şimal-şərq və cənubda bir neçə 

qonşu dövləti işğal edib ölkə ərazisini genişləndirdi. Edumun zəbt 

olunması Akab körfəzinin limanlarına çıxmaq imkanı verdi. 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 93

Davud Hanaan şəhəri Qüdsü tutub ölkənin paytaxtı elan etdi. 

Davudun oğlu Süleymanın hakimiyyəti dövründə dövlət 

aparatı möhkəmləndirildi. Misir, Finikiya, Suriya və  cənubi 

Ərəbistanla ticarət  əlaqələri quruldu. İnşaat işləri vüsət aldı, 

Finikiyadan peşəkar memar və nəqqaşlar dəvət olundular. Qüdsdə 

möhtəşəm Yahve məbədi və gözəl imarətlər tikildi. 

Şərqi Aralıq dənizi ölkələrinin mədəniyyəti yerli kənani 

tayfalarının nailiyyəti  əsasında inkişaf tapmışdı.  İlk zamanlar 

Misir və İkiçayarası mədəniyyətinin burada güclü təsiri olmuşdu. 

Əhali qonşu xalqların yüksək mədəniyyətini yerli mühitə uyğun 

tətbiq edirdi. Bunun nəticəsində  Şərqi Aralıq dənizi ölkələrinin 

əhalisi özünəməxsus mədəniyyət yaratmışdı.  İncəsənət sahəsində 

müəyyən nailiyyətlər  əldə etmişdilər. E.ə. II minillikdə qala və 

məbəd tikintiləri geniş yayılmışdı. Məbəd divarlarında təsvirlər 

verilmirdi. E.ə. VIII-VI əsrlərdə Yerusəlim (Qüds) kahinləri insan 

və heyvanların təsvirini qadağan etmişdilər. Hətta allah Yahve 

belə  təsvir olunmurdu. Allah və müqəddəslərin  şəklinin qadağan 

edilməsi İslam dinində də qalmışdır. 

Şərqi Aralıq dənizi əhalisi əlifba sistemli yazı yaratmışdılar. 

E.ə. II minillikdə burada Misir heroqlif yazısından və 

İkiçayarasının mixi yazılarından istifadə edirdilər. Həmin dövrdə 

Bibldə 100 işarədən ibarət hecalı yazı növü icad etmişdilər. Bu 

protobibl yazısı adlanır. Bu işarələri yadda saxlamaq daha asan 

idi. Protobibl yazı  işarələri yeni yazı sisteminin yaradılmasına 

təsir göstərdi.  İşarələrin sayını azaldıb sait səsləri ləğv etməyə 

başladılar. Saitlə samit səslər bir işarədə  əks olunurdu. Bunun 

nəticəsində sadələşdirilmiş yazı sistemi yaradıldı. Uqaritdə belə 

yazılı  hərflərin sayı 30-a çatırdı. Finikiya yazısı  təkmilləşmiş 

əlifba sistemi təşkil edirdi. Finikiya əlifbası  yəhudi və aramilər 

tərəfindən qəbul edildi. Aramilər isə bu əlifbanı Hindistan və 

mərkəzi Asiyaya kimi yaydılar. Qərbdə yunanlar müəyyən 

dəyişikliklər etməklə Finikiya əlifbasını  mənimsədilər. Yunanlar 

bu  əlifbanı soldan sağa yazmağa başladılar və bir neçə sait səsi 

əlavə etdilər. Bir sıra hərf adları Finikiya adlarını saxlamışdı. 

Məsələn, "əlif (Finikiya dilində "öküz" deməkdir), "beta" (həmin 

dildə "ev" deməkdir). Beləliklə, Finikiya əlifbası  qərb və  şərq 

---