Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 81

əvəzini ödəyərəm”, onda o, ödəməni verməlidir.  Əgər o imtina 

etsə, onda quldan məhrum olur”. 

Qanunlar qul sahibinin mənafeyini güdürdü. Oğurluq etmiş 

quldan o məhrum olmurdu, oğurluq malın əvəzini ödəyib yenə də 

öz quluna sahib olurdu. Qulun həyatına qəsd heç bir cəza ilə 

nəticələnmirdi. Maddələrin birində deyilir: "Əgər kimsə qulu, 

yaxud kənizi vurarsa, o da ölərsə  və bunu həmin kəs qəsdən 

etməmişsə, onda o, qulun əvəzinə bir adam verməlidir. Təminat 

üçün  əmlak da verməlidir" Köləliyin  əsas mənbəyi müharibələr 

olmuşdur. Uğurlu müharibələr ölkəyə xeyli əsir verirdi. Əsirlər 

het mətnlərində arnuvala, yəni "Əsir aparılmış adam" adlanırdı. 

Əsirləri qul kimi satır, bir hissəsini mükəlləfiyyətə cəlb edirdilər. 

Het qanunlarında ailə məsələlərinə müəyyən yer verilmişdir. 

Ata ailədə qeyri-məhdud hakimiyyətə malik idi. Qadının hüquqi 

vəziyyəti ağır idi. Ümumiyyətlə, qanunlarda qadın və kişi 

münasibətlərinə  həsr edilmiş bir sıra maddələr vardı. Məsələn: 

"Əgər kişi qadını atırsa, onda onu sata bilər. Qadını alan adam 12 

şekel gümüş verməlidir". Başqa maddədə qadının kişiyə eyni 

münasibəti əks olunmuşdur: "Əgər qadın kişini qovursa, uşaqları 

ona verməlidir. Kişi övladlarını özü ilə götürməlidir". Ailədə 

nəinki övlad, eləcə  də  əmlak müəyyən hüquqi qaydalara əsasən 

ərə, yaxud arvada çatırdı. Buna görə qanunun bəzi maddələri 

arvadın ata evindən gətirdiyi cehiz barədə  də hüquq normaları 

müəyyən etmişdi. Maddələrin birində deyilir: "Əgər kimsə evlənir 

və arvadı (öz evinə) gətirir, onda həmin adam onun cehizinə  də 

sahib olur. Əgər qadın vəfat edərsə, onun əmlakı kişinin (ərin) 

olmalı  və cehizi həmçinin kişiyə çatmalıdır.  Əgər qadın atası 

evində  vəfat edərsə  və  uşaqları qalarsa, onda kişi (əri) cehizi 

almamalıdır". Qanunlar ərin vəfatından sonra dul arvadın qaynı ilə 

(ərin qardaşı ilə) kəbin kəsdirməyə  və ona ərə getməyə icazə 

verirdi.  Əgər mərhumun qardaşları yox idisə, onda dul arvad 

qayınatasına  ərə gedə bilərdi. Bunlar göstərir ki, qız  ər evinə 

həmişəlik köçürülürdü, əri vəfat etsə belə həmin evi tərk etməməli 

idi. Məsələ ailə daxilində  həll olunurdu. Het ailəsində patriarxal 

qaydalar hökm sürürdü. Hakim sülalə ailələrində isə hakimiyyətə 

vərəsəlik Elam və Misirdə olduğu kimi, ana xətti ilə aparılırdı. 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 82

Bunu ibtidai icma quruluşu nikah formalarının qalığı kimi qəbul 

etmək olar. 

Het cəmiyyətində  sənətkarlıq  inkişaf tapmışdı.  Qanunlarda 

müxtəlif peşələrin  (metalişləmə,  dülgərlik,  gönçülük  və s.)  adı 

çəkilmişdir. Alət, silah və başqa əşyalar hazırlamaq üçün mis və 

tuncdan    istifadə   edirdilər.    Anadoluda  dəmirdən   hələ   e.ə.    

III-II minilliklərdə istifadə  olunurdu.  Bu  dövrün arxeoloji  

təbəqələrindən  dəmir  heykəlciklər,      ibadət  xüsusiyyətli yazılı 

lövhələr aşkar edilmişdir. Hetlər dəmirdən müxtəlif  əşyalar, o 

cümlədən üzük, sırğa, silsilə, qalaydan kişi, qadın, heyvan, quş 

heykəlləri (fiqurları) hazırlayırdılar. Dəmirdən silah (xəncər, 

qılınc, bıçaq, toppuz, nizə), təsərrüfat alətləri (oraq, balta, çəkic, 

mismar) və s. düzəldirdilər.  E.ə.  XIV-XIII əsrlərdə  dəmirdən 

hazırlanmış  əşyalar het hökmdarlarının varidatı içərisində böyük 

sərvət hesab olunurdu. Dəmir qızıldan 5, gümüşdən isə 40 dəfə 

baha idi. Het qaynaqlarında  müxtəlif çəkili (45 kq  qədər) dəmir 

külçələri yad edilirdi.  

Het məhkəməsi  şifahi və yazılı  ənənəyə  əsaslanırdı. Het 

qanunlarında yazılı  məhkəmə qaydaları, cəza normaları  əks 

olunmuşdu. Mübahisələrə adətən ağsaqqallar  şurasında baxılırdı. 

Məhkəmə  işlərində dövlət nümayəndəsi iştirak edirdi. 

Nümayəndəyə xüsusi təlimat verilirdi. Bir təlimatda ona 

tapşırılmışdı:  “Haqq işi nahaq eyləmə,  nahaq işi haqq eyləmə. 

Ədalətli ol”. Məhkəmədə şəhər rəisi və ağsaqqallardan ibarət yerli 

idarə nümayəndələri də  iştirak edirdilər. Mürəkkəb məhkəmə 

işləri hökmdarın səlahiyyətinə verilirdi. Qanunu pozan adam 

cəzalandırılırdı. Sənəddə deyilir: “Əgər kimsə hökmdarın qərarına 

əks getsə, onun evi məhv edilməlidir. Əgər kimsə əyanın qərarına 

əks getsə, onun başı kəsilməlidir”. Het məhkəməsi faktların dəqiq 

seçilməsinə diqqət verirdi. Səhlənkar təsərrüfatçı məhkəməyə cəlb 

olunurdu. Onun özbaşına at və qatırları başqa adamlara verməsi 

sorğu-sual  əsasında ayırd edilirdi. Hökmdar təsərrüfatı 

heyvanlarının hesaba alınmadan başqasına verilməsi bu işə baxan 

adamın təqsiri kimi qiymətləndirilirdi.  

Qazıntılar zamanı aşkar edilmiş müxtəlif incəsənət abidələri, 

silah və  əmək alətləri, Boğazgöydə (Hattuşa) tapılmış het 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 83

hökmdarlarının yazılı  sənədlər arxivi het mədəniyyəti barədə 

müəyyən təsəvvür yaratmağa imkan vermişdir. Het 

mədəniyyətinin təşəkkülünə bir sıra etnosların təsiri olmuşdur. 

Het mədəniyyətində hat ənənələri üstünlük təşkil edirdi. 

Het mədəniyyətinə hurri etnosları, hind-Avropa 

tayfalarından luvi və palaylar müəyyən təsir göstərmişdilər. 

Şumer-Akkad mədəniyyətinin bir çox cəhətləri het 

mədəniyyətində öz əksini tapmışdı. Vaxtilə het aləmində 

prototürk etnik ünsürlərinin iştirakı barədə də fikir söylənilmişdi. 

Lakin het etnik və dil aləmi bu səpkidə  dərin və ciddi tədqiqat 

obyektinə çevrilməmişdi. Hind-Avropa tayfalarının ən qədim türk 

etnik qrupları ilə ünsiyyətini göstərən bir sıra leksik dəlillər 

müəyyən edilmişdir. 

Məlum olduğu kimi, Sarqon (e.ə. 2316-2261-ci illər) və 

Naram-Suen (e.ə. 2236-2200-cü illər) Akkad sülaləsinin  ən 

görkəmli nümayəndələri olmuşlar. Onların adı ilə bağlı 

rəvayətlərə het ədəbiyyatında rast gəlinir. "Döyüş hökmdarı" adlı 

əfsanədə Akkadlı Sarqon tacir tayfasının müdafiəçisi kimi təsvir 

olunmuşdur. Tacirlər Kiçik Asiyanın Buruşhattum (hetcə 

Purushanda) şəhəri hakimlərinin onlara alver imkanı yaratmamağı 

barədə Sarqona şikayətlə müraciət etmişdilər. Rəvayətə görə 

Sarqon tacirlərinin mənafeyi naminə  həmin  şəhərə yürüş  təşkil 

etmişdi. 

Akkad və het dilində  tərtib olunmuş digər mətn Naram-

Suenin adı ilə bağlıdır. Mətnlərin mövzusu eynidir, lakin 

hadisələrin təhlilində müəyyən fərqlər olduğunu göstərir. Het 

rəvayətinə görə, umman-manda adlanan tayfalar 17 müttəfiq ilə 

Hatti ölkəsinə hücum edib, onun bir çox şəhərlərini talan edirlər. 

Umman-manda adı Naram-Suenə həsr olunmuş "Kuta hökmdarı" 

rəvayətində də əks olunmuşdur, lakin orada 70 hökmdarın ittifaqı 

yad edilir. Bu hadisələr  İkiçayarasında baş vermişdi. Mənbələrin 

sonrakı  məlumatını  nəzərə alsaq, umman-manda İkiçayarasının 

şimal və  şimal-şərqində yaşayan  əhalini təmsil edirdi. Güman 

etmək olar ki, het ədəbiyyatında  əks olunmuş  rəvayət 

İkiçayarasının "Kuta hökmdarı"  əfsanəsinin azca dəyişmiş 

variantıdır. Rəvayətin het variantı Naram-Suenin 17 hökmdar 

---