Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 97

başladı. Qaliblər məğlubların hesabına varlanırdılar. Bunların 

arasında Babil şəhər-dövləti qalib gəldi və yüksəldi. Ticarət 

yolları üzərində yerləşən Babil şəhəri e.ə. II minilliyin 

əvvəllərində yaranmış Babil padşahlığının mərkəzi oldu. 

Mesopotamiyanın başlıca quru yolları  və karvanları buradan 

keçirdi.  

Babil  şahlığının  ən görkəmli hökmdarı Hammurapi (e.ə. 

1792-1750) olmuşdur. O, Mesopotamiyanı öz hakimiyyəti altında 

birləşdirdi. Ölkə onun qanunları  əsasında idarə olunurdu. 

Hammurapi  Şumer və Akkadda istifadə olunan qanun və 

qaydaları toplayıb 282 maddədən ibarət ilk qanunlar külliyyatı 

yaratdı. Bu külliyyat onun adı ilə “Hammurapinin qanunları” 

adlandı.  Əhali arasında mübahisəli məsələlər bu qanunlarla həll 

edilirdi. Bu qanunlar hündür qara bazalt daş sütun üzərində 

yazılmış və dövrümüzə qədər qalmışdır. 

 Babil şəhəri Fərat çayının hər iki sahilində yerləşirdi. Onu 

əhatə edən divarların uzunluğu 8 km idi. Dünyanın yeddi 

möcüzəsindən biri olan “Semiramidanın asma bağları” e.ə. VII 

əsrdə burada olmuşdur. Şəhərin mərkəzində 90 m hündürlüyündə 

olan 7 mərtəbəli məbəd qülləsi ucalırdı.  

Babil  şahlığında riyaziyyat, astronomiya, tarix, kimya, 

coğrafiya, təbabət və s. inkişaf etmişdi. Babillilər “Pifaqor 

teoremini” Pifaqordan min il əvvəl bilirdilər, çevrənin 360 dərəcə, 

saatın 60 dəqiqəyə bölünməsini öyrənmişdilər. Babillərdə elmin 

inkişafı Yunanıstanda və onun vasitəsi ilə  Qərbi Avropada 

yayılmasına böyük təsir göstərmişdir. Bu dövlətlərin qoşunları, 

keşikçiləri və  məmurları var idi. Burada padşahı «böyük adam» 

adlandırırdılar. Həmin dövlətləri yaradanlar Şumer və Semit 

tayfaları olmuşdur. Suvarma kanallarının çəkilməsi üçün kiçik 

dövlətlərin birləşdirilməsi zəruri idi. Əhalisinin və qullarının sayı 

çox olan qüdrətli dövlət suvarma kanallarını  çəkə bilərdi. Kiçik 

dövlətlərin birləşdirilməsi qüdrətli Babilistan dövlətinin 

yaranmasına gətirib çıxardı. E.ə. 2350-ci ildə Semit tayfalarının 

güclənməsi nəticəsində Akkad padşahı Sarqon bütün Mesopo-

tamiyanı öz hakimiyyəti altında birləşdirdi. E.ə.1792-1750-ci 

illərdə hökmranlıq etmiş Babil hökmdarı Hammurapi bütün 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 98

Mesopotamiyanı  fəth etmiş  və padşahlıq üçün vahid qanunlar 

qoymuşdur. Hakimlər Babil padşahlığında müəyyən qaydaları 

pozanları bu qanunlara əsasən mühakimə edirdilər. Lakin 

Babilistan təkcə müxtəlif dövlətlərin ərazilərinin işğalları ilə deyil, 

həmçinin mədəniyyəti ilə tarixə düşmüşdür. Həmin mənəvi 

dəyərlər sırasında  İkiçayarası xalqlarının mədəniyyəti də 

özünəməxsus yer tutur. 

Dəclə  və  Fərat çayları arasında mövcud olan qədim 

şəhərlərin yerində aparılan arxeoloji qazıntılar bir daha göstərir ki, 

Şumer və Akkad adı ilə tarixə düşən bu region hələ e.ə. 4000-ci 

ildə  məskunlaşdırılmışdır. Bəzi alimlərin fikrincə, bu ərazi daha 

qədim tarixə malik olmuşdur. Qədim şəhər-dövlətləri Ur, Uruk və 

Kit daha çox inkişaf etmiş sivilizasiyaların mərkəzi olmuşlar. 

Həmin sivilizasiyanı yaradanlar Şumerlər olmuşdur.  Şumerlər 

dağlıq  ərazilərdən gəlmişdilər. Bu xalqın mifologiyasının tədqiqi 

bir daha göstərir ki, onların qədim yurdları  gəldikləri, sonradan 

əldə etdikləri vətənlərindən köklü surətdə  fərqlənirmiş.  Şumerlər 

Mixi yazılarını  kəşf etmiş («Zikkurat» adlı tikili də bu 

qəbildəndir), böyük işlər görmüşlər. Onların şəhərlərinin qalıqları 

(məsələn, Ur şəhərində aparılan qazıntılar) yüksək sivilizasiyadan 

xəbər verir. Burada böyük məbədlər tikilmiş, kahinlər, mirzələr 

yaşamış, qanunlar, ədəbiyyat və  zəngin mədəniyyət yaranıb 

inkişaf etmişdir. 

Zəmanəmizə  gəlib çatmış  Şumer və Akkad miflərində 

dünyanın yaranması  və quruluşu, allahların doğulması, onların 

xeyir-duaları və lənətləri, nəhayət, allahların yaradıcı və dağıdıcı 

fəaliyyətləri əks olunmuşdur. Çox nadir hallarda Şumer və Akkad 

miflərində hakimiyyət uğrunda allahların mübarizəsi  əks 

edilmişdir. Adətən bu heç də  gərgin mübarizə  və amansız 

münaqişə kimi göstərilmirdi.  İntellektual məzmun baxımından 

Şumer-Akkad mifləri onların ilahi hərəkətlərinə təkmilləşdirilmiş 

baxışı ifadə edirdi. Bu miflərə əsasən həmin xalqların ciddi teoloji 

və kosmoqonik düşüncələri haqqında fikir yürütmək olar. 

İkiçayarası xalqlarının allahlar panteonu həm zəngin, həm 

də maraqlıdır. Burada Şumer, Akkad allahları ilə yanaşı, 

Babilistan padşahlığı dövrünün allahları da yerləşdirilmişdir. 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 99

Babil allahlarının əksəriyyəti Şumer allahlarıdır. Şumer allahlarını  

qəbul etmiş Babillilər onların xeyli hissəsinin adlarını  dəyişmiş, 

funksiya və  vəzifələrini isə  dəyişməz saxlamışlar.  Şumerlərdə 

allahların daxili iyerarxiyası mövcud olmuşdur. Hər bir allah 

özünəməxsus mövqe tutmuşdur. Allahlar panteonu cəmiyyət və 

dövlət qaydalarına uyğun təşkil edilmişdi. Allahlar iyerarxiyasının 

zirvəsində əvvəllər Şumer allahı Anu dururdu. O, özünə göylərdə 

məskən seçmiş  səma allahı idi. Digər allahlar isə onun övladları 

sayılırdı. Lakin Anu allahının bu cür yüksək mövqeyinə 

baxmayaraq, ona nisbətən məhdud sayda məbədlərdə sitayiş 

edirdilər.  İnsanlara düşmən kəsilən Anu onlara müxtəlif bəlalar 

göndərirdi. Odur ki, onunla dindarlar arasında heç vaxt yaxınlıq 

və etibarlılıq münasibətləri yaranmamışdır. Təsadüfi deyildir ki, 

Şumer dövründə Anunun yerini bir sıra münasibətlərdə oğlu Enlil 

tutmağa başlamışdı. 

Şumer allahı Enlil (bunu çox vaxt «küləklər hökmdarı» kimi 

tərcümə edirlər) baş allah mövqeyinə qalxdı. O, talelər cədvəlinə 

malik idi. Bunun sayəsində dünyanın taleyini qabaqcadan görə 

bilirdi. Eyni zamanda təbiətin məhsuldarlığı  və adamların həyatı 

haqqında da hökm verə bilirdi. 

Enlil təbiətin dağıdıcı qüvvələri-tufan, daşqın və s. hakimi 

olduğundan öz şıltaqlığına  əsasən adamları  cəzalandıra bilərdi. 

Adamları, habelə yer üzündə mövcud olan bütün canlıları  məhv 

etmək üçün dünya daşqınını o göndərmişdi. Atası Anu kimi Enlil 

də qorxunc cəza verən allah imiş və insanlar üçün onun etimadını 

qazanmaq olduqca çətin olmuşdur. 

Enlilin əksi olan allahı Şumerlər Enki, sonrakı semit xalqları 

isə Eya adlandırırdılar. Eya su dibi allahı olub Enlilin oğlu idi. 

Şumerlərin fikrincə, müdriklik suyun dibində yerləşir. Ona görə 

də  Şumerlər bütün biliklərinə görə Eyaya borcludurlar. Eya 

sənətin, müdrikliyin və elmin hamisi hesab olunurdu. Şumerlərə 

görə yazı Eyanın sayəsində  kəşf edilmişdi. Eyanın  əqli insanlara 

imkan verir ki, yerin gizli qatlarının və    səmanın sirlərinə 

yiyələnsin. Eya xəstəlikləriə, bədbəxtliklərə  və müxtəlif 

fəlakətlərə çarə tapan allah sayılırdı. Ona gizli cadugərlik məlum 

idi.  İnsanlar kömək və  məsləhət üçün ona müraciət edirdilər. 

---