E. M. Hacizadə

 
 
ya ayrı-ayrı insanlara aidliyyətindən asılı olmadan bütün geniş  həlqədə  tədqiqat üfiqləri 
yaratmışdır. «İqtisadi sosiologiyanın» tədqiqat araşdırmasında göstəricilər analizinin ən müxtəlif 
metodlarından istifadə olunur. Bu sırada özünə  məxsusluğu ilə yalnız sosioloqların ixtirası 
sayılmayan ilkin sosioloji informasiyaların təyin edilmiş prinsiplər əsasında, suallar formatında 
respo
adçılar və sosioloqlar gerçək olaraq çağdaş zamanda eyni meydanın oyunçularına 
çevri
sial iqtisadiyyat» isə iqtisadi hərəkətləri sosial davranış 
aspek
irici xüsüsiyyətlərinə 
baxm
 
reid Ahenval /1719-1772/ dövriyyəyə çıxartmışdır. Bununla 
belə s
ər anoloci sfera hadisələrini tədqiqat 
obyek
«Sosial statistika» yalnız elmi interpretasiyada anlaşılmır. Onun 
ndentin cavablarına köklənən tədqiqat proseduru sorğu metodu fərqlənir. Müasir məqamda 
insanların hərəkət və düşüncələrinin nədən ibarət olduğunu bilməyin yeganə üsulınu da məhz 
sosial slrğu rövnəqləndirir [97, 101]. 
Empirik metodoloji əsaslara malik təlim olmaqla «İqtisadi sosiologiyada» iqtisadi funksiya 
və tarixi fenomen kimi daha qabaritli məzmunda sahibkarlıq çıxış edir. Sahibkarlığın səhmdar 
əməkdaşlıq düzümündə kollegial formalaşması bazar təsisatlı  cəmiyyətlərdə sosial 
stimullaşdırmanın lokomotivinə çevrilir. Tənzimləyici əllərini sahibkarlığa uzadan dövlət sosial 
sferanın qayğılarını əsl partnyorlarla bölüşmüş olur. 
İqtis
lmişlər. «İqtisadi sosiologiya» və «Sosial iqtisadiyyatın» fərqlilik aspekti tədqiqat 
predmetinə yanaşma mexanizmləridə ifadəsini tapır. Onların niyyətli məqsədləri - meyl və 
intensiyası onunla bağlanılır ki, «Sosial iqtisadiyyat» mütəmmadi reduksiya yaradır, «İqtisadi 
sosiologiya»nın isə törənişi problematikləşdirir. 
«Sosial iqtisadiyyat» təsbit olunmuş modellərin yaxşılaşdırılmasına, «İqtisadi sosiologiya» 
isə interpretasiyalara köklənmişdir. 
«İqtisadi sosiologiya»nın predmeti metodoloji indivudualizm mövqeyindən çıxış edən 
veberian ruhda açılış tapır, «So
tində öyrənir. 
Digər bir prinsipial fərqləndirici xüsüsiyyət də ondan ibarətdir ki, «İqtisadi sosiologiyanı» 
müşahidə olunan davranış deyil, təsərrüfat aqentinin sübyektiv mövqeyi və motivləri, 
situasiyanın təyinatı, insanların hasil etdikləri nəzarət konsepsiyası maraqlandırır. 
«İqtisadi sosiologiyanın» və «Sosial iqtisadiyyat»ın fərqənd
ayaraq onların metodoloji aspektdə  təmas nöqtələri seziləndir. Belə ki, «İqtisadi 
sosiologiya» və «Sosial iqtisadiyyat» ənənəvi iqtisad nəzəriyyəsinin təqdim etdiyi insan 
modelinə istinad edir. «İqtisadi insan» isə digərlərindən təcrid olunmuş yetərli xudbin, ölçüsüz 
rasional və informasiyalıdır. 
 
3.4. Sosial statistika 
 
Statistikanın bir elm kimi yaranış məkanı və zamanı XVII əsr İngiltərəsinə aid olunur. O. 
zaman latın mənşəli  status sözündən qaynaqlanan statistika dövlətin siyasi vəziyyəti anlamını 
ifadə edirdi. Sırf elmi termin olaraq isə statistikanı biliklər məbləğində təcəssüm etdirən istilah 
kimi XVIII əsrdə alman alimi Qottf
tatistik uçotun kökləri daha qədim əyyəamlara gedib çıxır. Lakin statistika yalnız XX əsrdə 
iqtisadiyyatda və  cəmiyyətin təsərrüfat həyatının müxtəlif sahələrində geniş aksent edilməyə 
başlamışdır. 
Təkamül etmiş statistika öz təbiətindən doğan bir çox struktur bölmələr, subelmi 
sahələrinin formalaşmasını şərtləndirmişdir. Bu sırada sosial-iqtisadi əhəmiyyətdə kütləvi sosial 
hadisə  və proseslərin keyfiyyət tərəfi ilə  kəmiyyət tərəfini də özünə predmet seçən sosial 
statistika daha çox məhsuldarlığı ilə fərqlənmişdir. «Sosial statistika» dövlət quruluşu, iqtisadi 
və siyasi sistem, sosial struktur, şəxsi və ailə  məsələləri, cəmiyyətin sosial həyat problemləri, 
gəlirlər səviyyəsi, material rifaz və əhaliyyə xidmət, ticarət, məişət, nəqliyyat, 
sosial təminat, mədəniyyət, idman və dig
 
72
ti seçmişdir. «Sosial statistika»nın məlumatları  əsasında cəmiyyət 
inkişafının, insanların həyat fəaliyyətinin təhlilində sosial dioqnostika təmin 
olunur. 

---

 
 
praktiki fəaliyyət tərəfi də geniş intişarlıdır. Elm olaraq «Sosial statistika» sosial hadisələr 
haqqında rəqəmli informasiyalarının toplanması, emalı  və  təhlili metodları sistemini ehtiva 
edirsə
 edilir. Həcmli və geniş  tətbiq edilən statistik 
göstə
ktur elementlərini birləşdirir: 
inatı; 
ərqlənir. Belə 
ki,  in
r. Burada xüsüsi yeri sərhədlərin təyinatı və istifadəsində obyektin 
arəedilməsində kritik vəziyyətin yaxınlaşmasını, inkişaf strategiyasının dəyişməsi lüzumunu 
qnallaşdıran requlyatorlar da əhəmiyyət daşıyırlar. 
nin iqtisadi inkişafı  təyin olunmuş hesabatlanmadan keçir. Bir çox 
lkələr öz səviyyəsini ABŞ-la müqayisə etməyə meyillidirlər. Bu kimi müqayisələr təhlil 
qamm
 
əhalinin həyat səviyyəsi və keyfiyyəti; 
istifadə  şəraiti və 
iləşdirməsi kimi 
ldarlığı; 
i. 
terikdir. Əhalinin 
 ilə təhlil olunur 
və daha geniş spektrdə aşağıdakı meyarlarla səciyyələndirilir. 
 
əmək ehtiyatlarının vəziyyəti /orta həyat müddəti,  əhalinin təhsil və maarifçilik 
səviyyəsi, adambaşına düşən əsas ərzaq məhsulların kalori proporsiyası, ÜDM-də 
təhsil xərclərinin həcmi/; 
 
xidmətlər sferasının inkişafı  /həkimlərin sayı, xəstəxana çarpayılarının miqdarı, 
əhalinin mənzil və məişət cihazları ilə təminatı/. 
, praktiki sferada onun fəaliyyət dairəsi dövlət statistika orqanları  və digər müvafiq 
strukturların sosial prosesləri xarakterizə edən  ədədi materialların toplanması  və 
ümumiləşdirməsinə əsaslanır [107-108]. 
Hadisə  və proseslərin kəmiyyət və keyfiyyət tərəflərinin öyrənilməsində «Sosial 
statistika»da da göstəricilər sistemindən istifadə
rici «Sosial statistika»da mühüm kateqoriya hesab olunur. Konkret müstəvidə statistik 
göstərici tam təyinatda aşağıdakı stru
 
kəmiyyət təyinatı; 
 
keyfiyyət təyinatı; 
 
məkan təy
 
zaman təyinatı. 
İqtisadi həyatda göstərici və indikatorların qismi fərqlilik diapozonu mövcuddur. Bu 
fərqlilik indikativ idarəetmə və planlaşdırma şəbəkəsində daha kəskin mövqeyi ilə f
dikatorlar dayanaqlı  fəaliyyət və inkişaf kontekstində sistemin təşkilati mexanizmləri - 
texnoloji rabitə, material və maliyyə axınlarının sərhədlərinin parametrlərində  təyinat alır. 
Kəmiyət konstatasiyasında əks olunan göstəricilərdən fərqli olaraq indikatorlar vektorial səciyyə 
daşayır. İndikatorlar çoxresurslu sistemlərin inkişaf recimində maksimum və minimum çevrədə 
sərhəd astanalarına malikdirlə
id
si
Hər hansı bir ölkə
ö
asını tam ifadə etmədiyindən qüsurlu sayılır. Buna görə də ümumi təsbit olunmuş iqtisadi 
meyarlardan istifadə olunur. 
 
adambaşına düşən ÜDM; 
 
milli iqtisadiyyatın sahəvi strukturu; 
 
əsas məhsul növlərin adambaşına düşən həcmi; 
 
iqtisadi səmərəlilik göstəricisi; 
Bütün bu sadalanan iqtisadi göstəricilər bir-biri ilə qarşılıqlı rabitə  və asılıqlıdır. Bu 
göstəricilər arasında  ÜDM indikatoru şərtsiz olaraq lider mövqeydə dayanır. Növbəti mühüm 
göstərici isə sahəvi təsnifatda ÜDM əsasında aparılan  milli iqtisadiyyatın sahəvi strukturunun 
təhlilini ifadə edir. Əsas məhsul növləri istehsalının adambaşına bölgüsü milli iqtisadiyyatın 
inkişafının mühüm bazis göstəricisi hesab olunur. İqtisadi səmərəlilik göstəriciləri isə iqtisadi 
inkişafın səviyyəsi, onun keyfiyyəti, ölkənin  əsas və dövriyyə kapitalından 
əmək resursları ilə müəyyənləşdirilir. 
İqtisadi səmərəliliyə daha mühüm sayılaraq aşağıdakı  təsnifatı ümum
baxılır: 
 
əmək məhsu
 
konkret məhsul növünün ÜDM-də kapitaltutumu vahidi; 
 
əsas fondların fondverimi; 
 
konkret məhsul vahidi ÜDM-də materialtutumu vahidinin həcm
Ölkə  əhalisinin həyat səviyyəsi ÜDM strukturundan istifadə ilə xarak
həyat səviyyəsinin təhlili «istehlak səbəti» və «yaşayış minumumu» göstəriciləri
 
73

---