E. M. Hacizadə

 
 
olmadığından burada sosial stratifikasiya demək olar ki, görünməmişdir. 
Bəşəri fəaliyyət sferasını  tədqiq edən sosiologiya öz tədqiqat orbitində ictimai elmlər 
sırasında bir qədər ümumi istiqamətə malik elm kimi fərqlənir. Bununla belə sosiologiyanın 
antropologiyanın «sosial antropologiya» adlanan hissəsi ilə yaxınlığı daha qabarıtlidir [134]. 
İnsanın fiziki və bioloji cəhətlərini öyrənən antropologiyadan fərqli olaraq sosial 
antro
ərəcədə sosial faktorlar nəzərə 
alınm
onfort və bu kimi kateqoriyalara əsaslanır. 
İqtisa
 prinsipinə  məqbuldur, nəinki  əlahiddə sosial və 
iqtisa
«azad 
bazar
ı 
l-
a iqtisadçılar 
ını iki məhdud çevrədə - pul və zaman büdcəsində maksimallaşdıran 
vahid
r
rrüfatının bazar 
ə olaraq sosial-
f etməkdə olan 
 
qtisadiyyat öz təbii prinsiplərindən asılı olmadan humanitar 
obraz
pologiya insanın mental imkanlarının, onun mədəni aspektlərinin təyinatının tədqiqi ilə 
məşğul olur. Bu baxımdan sosial antropologiya ilə sosiologiya eyniyyət təşkil edir. Lakin 
müvafiq yaxınlıqda hər hansı bir metodoloji uyğunlaşma istisnadır. Müvafiqlik gətirən məqamlar 
digər oxşar elmlərdə də mövcuddur. 
Ənənəvi olaraq sosiologiya ilə iqtisadiyyatın rabitəsi dərindir. Karl Marks və Alfred Veber 
bu qarşılıqlı əlaqəliyin öyrənilməsində ən məhsuldar tədqiqatçılar hesab olunurlar. Tarixi reallıq 
belədir ki, bir sıra sosioloqlar keçmiş sosialist düşərgəsi ölkələrində iqtisadi sferadan çıxmışdır. 
İqtisadi effektivlik kateqoriyasında həmişə bu və ya digər d
ışdır. Buraya «Pareto optimallıqı», «Sosial portnyorlug», «Sosial bazar təssərufatı» kimi 
nümünələr daxildir. 
Sosial-iqtisadi yanaşmadan bəhs edərkən onun iki struktur tərkib - sosial və iqtisadi 
komponentliliyi önə çəkilir. Sosial quruluş anlamında adətən hisslərənin qarşılıqlı düzümü dərk 
edilir. Burada hər bir hissə bütövlük çərçivəsində digəri ilə münasibətdə olur. Sosial quruluş 
ümumiləşmiş  keyfiyyət xarakterinə, material rifah və xidmətlər, mənəvi siyasi situasiya ruhi 
ehtiyacların ödənişi,  ətraf mühüt şəraiti, sosial k
di quruluş isə öncə ümümiləşmiş kəmiyyət xarakterinə - sosial-iqtisadi sistemin təssərufat 
və qeyri-istehsal sferasının vəziyyətinə, resurlardan istifadənin mümkün alternativliyinə, xərclər 
və  nəticəliyin iqtisadi səmərəliyinə, məqsədli funksiyaların maksimallaşmasına istinad edir. 
Sosial-iqtisadi yanaşma böyük ölçüdə sistem
di kateqoriyalara. 
İnstitutlar problematikası iqtisadiyyatda olduğu kimi sosiologiyada da mühüm yer tutur. 
Sosiologiyada institusionalizmin nəhəng sosioloq E.Dyurkqeym təmsil edir. O nəzəriyyəsində 
institutlara sosiologiyanın predmeti keyfiyyətində yanaşır. 
İnsan tarixən əmək bazarında peyda olmadan məşğulluq sferasına maddi nemətlər istehsal 
etmək imkanında olmuşdur. Bu xüsusi sfera «bürokratik dövlət» və 
»dan kənarda fəaliyyət göstərərək indi daha geniş spektrdə  əhəmiyyətini 
nümayiş etdirir. Uzun illər əsl iqtisadi qiymətini almayan, tədqiqatı və statistikas
kölgədə qalmış ev təsərrüfatı 1960-cı illərdə elmi və praktiki dövriyyəyə  çıxış 
əldə edərək mühüm soia iqtisadi komponentə çevrildi. Ötən əsrin sonlarından isə 
sosial-iqtisadi fenomen kimi BMT də bu göstəricini nomenklaturaya saldı. Hazırd
ev təsərrüfatına öz rifah
 kimi yanaşırlar. Alternativ xə clər kontekstində vaxt məhdudluğu ev təsə
məşğulluğu ilə əvəzlənməsi meylinə təsir göstərir. 
Oksford lüğətinə görə inkişaf etməkdə olan cəmiyyət yoxsul primitiv ölk
iqtisadi inkişaf mərhələsinə  qədəm qoymuş hesab edilir. Digər tərəfdən inkişa
digər cəmiyyət klassik kapitalizmin geridə qalmış variantıdır. 
 
3.3. Sosial iqtisadiyyat və iqtisadi sosiologiya 
 
Dünya təcrübəsi postindustrial iqtisadiyyatın quruculuğu ilə  əlaqədar son onilliklərdə 
insanların həyat səviyyəsinin köklü dəyişikləiklərə  uğradığını diqqətə  gətirir. Lakin insan 
tələblərinin yüksək səviyyəli istehlakı yalnız müasir iqtisadiyyatın inkişaf ilə bağlı deyildir. Bu 
ahəng, həm də ümümilikdə idrakı düşüncənin və müvafiq həlqədə insan sosiumunun tərəqqisi ilə 
funksionaldır. Buna görə də müasir i
 almadadır. Empirik reallıqlar göstərir ki, müasir iqtisadiyyatın inkişaf dayanaqlılığının 
təminatı insanların özünün bacarıq və yaradıcı potensialında, ən ümdə mənəvi və maddi istehlak 
 
70

---

 
 
tələblərində bulunan hərtərəfli və geniş humunizasiyasını gerçəkləşdirmədən səmərəsizdir. İndi 
ictim
 və hərtərəfli öyrənilməsi və tədqiqi daha aktual səciyyə almışdır. 
nu müasir iqdisadi düşüncənin inkişaf problemlərinin tədqiqinə səfərbər 
edir. 
vamlı inkişafının təmin edilməsindəki 
rolun
şkilati, kadr, 
rı  və onların 
ləri, yeni iş 
n artırılması, 
hatə edir [47, 
ulluq məqamlarının sərhədləri isə konkret 
balan
a qəti mübarizə qaçılmazdır. Bu 
onkretliyin bərabərliyə şamil etmək olmaz. Bərabərlik özü mücərrəd anlayış olduğundan onun 
ptimal təyinatını vermək çətindir. 
sdur. Dövlət müvafiq istiqamətdə apardığı 
yasəti sosial təminatlar və sosial xidmətlər proqramı mexanizmləri ilə reallaşdırır. O, 
qanun
nda təsbit 
oluna
tədqiqatın sərbəst bir sahəsi kimi sosioloji yanaşmalar kontekstində 
yetər
ai istehsalın inkişafının və onun təbii istehlakçısı olan insanların tələblərinin maksimal 
stimullaşdırılması  məqamı yetişmişdir. Buna görə  də sosial sferanının dayanaqlı inkişaf 
problemlərinin geniş
Sosial sferanının dayanaqlı inkişafının təmin edilməsi, rifahi yüksəliş problemləri yalnız 
dövləti qayğılar sistemində reallaşmır. Bu sahədə  əldə olunan yetərli elmi-empirik nailiyətlər 
dayanaqlı inkişaf konsepsiyası, resursların istifadəsinin sistemli təhlili, onların korrelyativ və 
proporsionalılıq nəzəriyyəsi çevrəsində ayrıca - «Sosial iqtisadiyyat» adlanan bir elmin ərsəyə 
yetməsinə rəvac vermişdir. 
Elm olaraq «Sosial iqtisadiyyat» makro və mikro iqtisadi proseslərin, sosial faktorlarla 
iqtisadi inkişafi uzlaşmanın nəzəri modelləri ilə tanışlığı ehtiva edir. Onun aktuallıq çevrisi 
cəmiyyətin inkişaf tarixində sosial və iqtisadi qarşılıqlı rabitənin təbiətinin açılışı ilə 
müəyyənləşir. İqtisadiyyatın hüqüq, etika, siyasət, ekologiya ilə əlaqəliliyi «Sosial iqtisadiyyat»a 
sosial status gətirərək o
«Sosial iqtisadiyyat» elmi predmetini insanların rifah halının artımının, sistemli olaraq 
onların potensialından iqtisadiyyatın və sosial sferanının da
un öyrənilməsindən keçirir. Müvafiq konturlar konteksində «Soisal iqtisadiyyat»ın nəzəri 
və metodoloji formalaşması problemləri tədqiq olunur, sosial-iqtisadi inkişafın tə
sahibkarlıq və müvafiq proseslərin idarə edilməsinin texnoloji, resurs faktorla
proqnozlaşdırılması  şərhini tapır. Sosial-əmək potensialından istifadə problem
yerlərinin açılması, iqtisadi aktiv əhalinin işküzar və yaradıcı  təşəbbüskarlıqnı
əməyin sosial təşkili, kimi məsələlər də «Sosial iqtitisadiyyatın» tədqiqat sferasını ə
97, 101]. 
Sosial-iqtisadiyyatda «bərabərlik» və «yoxsulluq» anlayışları baza səciyyəlidir. Onların 
əsasında dövlət yoxsulluqu azaltmaq, bərabərliyi bərqərar etmək kimi sosial müdəfiə  və sosial 
təminat strategiyasını qurur. Bərabərlik və yoxs
sa balik deyildir. Belə ki, yüksək qeyri-bərabərlilik cəmiyyətində yoxsulluq çox kiçik və ya 
əksinə yetərli böyük də ola bilər. Buna baxmayaraq yoxsulluq birmənalı olaraq siyasətçilər və 
iqtisadçılar düşüncəsində  mənfi hal hesab olunur və onunl
k
o
Sosial tənzimlənmədə başlıca yer dövlətə məxsu
si
çuluğu, hüquqi əsasları  təmin edərək müvafiq olan ümumi sosial siyasət konsepsiyası 
işləyir. Bununla belə sosial problemlərin həllində dövlətlə yanaşı ayrı-ayrı müəsissə  və 
təşkilatlar, ictimai, siyasi və həmkarlar birlikləri də qərarlar qəbul edirlər. 
İctimai istehsal həmişə müəyyən təyinatllı sosial funksiyalarla müşaiyət olunmuşdur. Bu 
funksiyalar öz-özlüyündə zaman-zaman müvafiq sosial məqsədləri hədəf seçən insanların əmək 
və iqtisadi fəaliyyətində stimul və antistimullara təyinat vermişdir. Bu aksiomatizm sosial-
iqtisadi nəzəriyyənin kökündə dayanır. 
Sosial-iqtisadi hadisələrin tədqiqnin digər qütbündə  «İqtisadi sosiologiya» elmi daynır. 
Uzun illər burcua elmi kimi tədqiqat prizmasının perefiriyasında təhlil edilən  «İqtisadi 
sosiologiya» yeni situasion mərhələdə daha aktuallaşan xarakter almışdır. Əmək məhsuldarlığı, 
istehsalın xüsusi tələbləri natural, mübadilə, rifah və xidmətlər əmtəə istehsalı forması
n vəhdəti təzahürə malik ictimai istehsal sosial həyatın mühüm qaynaq elementini təşkil 
edir.  İctimai istehsal iqtisadi fəaliyyəti istehsal, bölgü, mübadilə  və istehlak təsnifatına sintez 
etdiyi kimi, istehsal, bazar, bölgü, mənfəət və sair adekvat iqtisadi kateqoriyaları  «İqtisadi 
sosiologiyada» ehtiva olunmuşdur. 
«İqtisadi sosiologiya» 
li bir arsenal toplamışdır. Özünün bu arsenalı ilə o, iqtisadi nəzəriyyədə baş verənləri 
diqqətlə izləmək imkanı əldə etmiş, sosial-iqtisadi prosesləri bazara, dövlətə, ev təsərrüfatına və 
 
71

---