E. M. Hacizadə

 
 
sferada daha ümümi inteqrir göstəriciyə ehtiyac duyulur. Müasir zamanda belə göstərici 
qismində  «İnsan potensialının inkişaf indeksi» /İPİİ/ və ya sadəcə olaraq «İnsan inkişafı» 
indeksi
iyyətində milli valyutada ÜDM-in adambaşına düşən bölgüsü göstəriciləri 
şərtlən
yəsi 0%-100% arası  tərəddüd edir. ÜDM-in adambaşına 
düşən
əlumat və hesabatlar dərcini reallaşdırır. 
 
v
ə də sosiallaşan iqtisadiyyata gedən 
 çıxış edir. İPİİ-nin hesablanmasında gözlənilən orta ömür, əhalinin təhsil səviyyəsi, 
paritet istehlak qabil
dirilir. Müasir zamanda maksimal ömür 85 il, minimal isə 25 il standart götürülür. Son 
zamanlar avropalının yaşayış davamiyyəti 80-nə yüksəlmişdir [98, 108]. 
Müqabil diapazonda təhsil səviy
 bölgüsünün real səviyyəsi isə 100$ - 40000$ miqyasında müəyyən olunur. Bundan başqa 
İPİİ səhiyyə təminatı göstəicisində dolğunlaşır. 1990-cı ildən başlayaraq BMT müxtəlif ölkələr 
üzrə İPİİ-nin səviyyəsi haqqında m
Tədqiqatlar müəyyənləşdirmişdir ki, müasir insan ona buraxılan həyat müddətində 22 
min kilometr məsafə qət edir, 1,5 il avtomobil sükanı arxasında durur, telefonla 2,5 il danışır, 
6 ay yuyunur, 41 milyon dəfə gözünü qırpır və 12 il tam olaraq televizorun qarşısında dayanır. 
Bu müddət ərzində 8 il işə gedir. Hər 10 nəfərdən yalnız 6-sı öz həyat yoldaşı ilə axıra qədər 
ömür sürmək imkanında olur. 
 
Sosial statistika sosiallaşan bazar iqtisadiyyatını material toplumu ilə  təhciz edir. Onun 
informasiyaları  və inldikatorlar sisteminin araşdırmadan sosial bazar iqtisadiyyatının mahiyyət 
 prinsiplərinin anlaşılması müm
ə
künsüzdür. Məhz buna gör
yolların aydınlığı üçün onun informasiya təminatı öncədən hesaba alınmalıdır. 
 
76

---

 
 
VI FƏSİL 
QLOBAL, REGİONAL, LOKOL 
 
4.1. Planetin resurslar bazasi və istehsalin konstruktiv paylaşmasi 
İnsan cəmiyyətinin inkişafı dünya iqtisadiyyatı sahələrinin və ayrı-ayrı ölkələrin 
təsərrüfatlarının yerləşməsinin təbii, ictimai amillərinin əlaqəliliyi və uzalaşması ilə şərtləndirilir. 
Beynəxalq geosiyasətdə  təbii resursları faktoru müstəsna  əhəmiyyət daşıyır. Ölkənin təbii 
resurslar diapazonu kəmiyyət və keyfiyyət çeşidində onun siyasi müstəqilliyinin, iqtisadi 
əhlükəsizliyinin və dirçələşin təməl bazasını təşkil edir. Yer kürəsində iqlim
t
 panaramı, tektonik 
prose
 
r 
rakı yerlər isə  təbii resurslar bazasının 
ölçül
ə koorelyasiya olunur. Lakin təbii və ictimai faktorlar 
düzüm
slər həlqəsi, geoloji dövrlərdə faydalı qazıntıların yaranma şərtləri və digər amillərlə bağlı
reallıqlar təbii ehtiyatların planetimizdə bölgüsü və yerləşməsi son dərəcə qeyri-bərabə
düzülüşdə səciyyələndirmişdir.  
Ölkələrin xarakterik xüsüsiyyətlərinin araşdırılması  əhali və sahəvi 
parametrlərdən başlanır. Son
əri konteksind
ü bəzən bu parametrələrin konfiqurasiya toplanışını heç də oxşar 
etmir. Məlumdur ki, ilk iki parametr - ərazi və əhali ölçüsündə kiçikliyi ilə 
seçilən Küveyt, Qatar və BƏƏ izafi neft ehtiyatlarına malikdirlər. Ərazi və 
 
77

---

 
 
əhali resursları kiçik olan digər bir Yama
htiyatların çevrəsində liderlik edir. Yeni 
Kaledoniya isə metal filizi 
ır. Tarixi reallıqlar belədir 
i,  ərazi genişliyi inkişafı
ə resursların intensiv və 
yerləşməsinə  ən çox 
formasiya resursları, 
utumunu artırmaqda, 
ərində əhəmiyyətli 
 aqroiqlim, torpaq, su 
n  təslifata malikdir. 
Onların çeşidi spektri də ayrı-ayrı iqtisadiyyat sahələri üçün müxtəlifdir. Planetin təbii resurslar 
bazasına ən ümumi formatına aşağıdakı komponentlər aid edilir: 
 
energetik resurslar; 
 
su resursları; 
 
torpaq resursları; 
 
mineral resurslar; 
 
flora və fauna resursları; 
 
iqlim və rekreasiya resursları; 
 
məkan və zaman resursları. 
/Əlavə 5-də planetin resurslar bazası  kəmiyət və keyfiyyət xarekteristikasını ifadə edən 
cədvəl verilmişdir/. 
Məlum faktdır ki, dünya iqtisadiyyatında mineral xammal sektoru ilk növbədə  sənaye 
məhsulunun istehsalının bazasını təşkil edir. Beynəxalq ticarətdə xammalın hasilatı və istehlakı 
ayrı-ayrı ölkələrin sosial-iqtisadi durumuna təsir etməklə yanaşı, həm də qlobal xarakter 
daşıyaraq bütövlükdə dünyadakı resursların vəziyyətində təsbit olunur.
 
Ehtiyatlar koteqoriyası olduqca dinamik meyllidir. Onların ölçüləri ETT nəticəsində 
təbəlludatlara uğrayır. Hələ ki, bu proses inkişaf istiqamətlidir. Bu da planetin təbii resurslar 
bazasının son yetərli öyrənilməməsi faktorundan irəldi gəlir. Belə ki, dəmir, marqans, mis, kobalt 
və digər minerallar ehtiyatlarının əksəriyyəti okeanların dibində cəmləşmidir. Bununla belə əksər 
inkişaf etməkdə olan ölkələrdə ehtiyatlar potensial zəif öyrənilmiş və hesablanılmışdır. Bir qisim 
tədqiqatçılar müvafiq resurslar bazasının mütləq əksəriyyətinin kəşf olunduğunu, digərləri isə bu 
sahədə hələ çoxlu işlər görüləcəyin qeyd edirlər. Reallıq isə ondan ibarətdir ki, planetin resurslar 
bazasının son kəmiyyət və keyfiyyət ölçüləri qətiləşməmiş qalmaqdadır. 
Real həyatda  əlavə resursların cəlb edilməsi xərclər artımına və bahalaşmaya gətirərək 
istehsal artımının səmərəsizliyi ilə müşayiət olunur. İstifadə olunan resursların xalis mexaniki 
artımı istehsal faktorlarının azalan verim qanunu ilə ziddiyyət təşkil edir. Digər mənada  əlavə 
istehsal faktorunun tətbiqi ilə onun məhsuldarlıq həddi azalır.  İstifadəsiz resurslar izafiliyi də 
iqtisadi artıma təsir edir. Belə ki, əmək resursların Afrika və Asiya ölkələlərdə dinamizmiı 
kapital ilə müşayiət olunmur. Bu da öz növbəsində sosial proqramlara tələb olunan xərcləri 
yüksəldir. Alınan gəlir istehlaka məsrəf olunur, yığım və investisiyaların səviyyəsi isə artımı 
təmin edə bilmir. Kapital bolluğu izafi güc formasını alaraq xərcləri və informasiya artımını 
stimullaşdırır. 
Beynəxalq  əmək bölgüsü sistemində bir qayda olaraq inkişaf etmiş ölkələr xammal 
yka da boksit e
sarıdan ən izaifi bol ölkələr sırasında yer al
  təkəmüllü xəttlə aparır, kiçik ərazilər is
k
ekstensiv hasilatı ilə müşaiyət olunur. 
Təbii resusrlar tərəqqinin mühüm təsir komponenti olsa da, nəqliyyatın və  məhsuldar 
qüvvlərin inkişafı nəticəsində
 
onların yerləşmə aspektindəki nüfuz dairəsi zəifləməkdədi. Sosial-
iqtisadi inkişafın artım tendensiyasına təbii resurslarla yanaşı  həm də bu gerçəklikdə ehtiva 
olunan və ondan irəli gələn istehsalın təşəkkülü, formalaşması və yerləşməsi kimi amillərin də 
təsir dairəsi genişdir [106, 117]. 
Yerləşmə amillərində prinsipial əhəmiyyəti bölgü kateqoriyası  təyin edir. Öz-özlüyündə 
yerləşmə amilləri təbii və ictimai olmaqla iki qismə bölünür. Təbii amillər sənaye coğrafiyasında 
təbii ehtiyatlar və  təbii  şərait ilə  şərtləndirilir.  İctimai amillər də isə  əsasən ictimai inkişafın 
qanunları  əhəmiyyət daşıyır.  İctimai xarakterli amillər arasında sənayenin 
təsir edənlər - əmək resursları və materiallaşmış kapitaldır. Son zamanlar in
elmi texniki nailiyyətlərin və digər amillərin təsir dairəsi də bu çevrədə t
həcmini genişlənməkdədir. Bu sferadakı inteqrasiya və dezinteqrasiya prosesl
rolu dövlətin tənzimləyici funksiyası yerinə yetirir. 
Təbii faktorlar bütün təbii resursları əhatə edir. Buraya enerji, xammal
və bu kimi resurslar aiddir. Resurslar bərpaolunan  və  bərpaolunmaya
 
78

---