sferada daha ümümi inteqrir göstəriciyə ehtiyac duyulur. Müasir
zamanda belə göstərici
qismində «
İnsan potensialının inkişaf indeksi» /İPİİ/ və ya sadəcə olaraq «İnsan inkişafı»
indeksi
iyyətində milli valyutada ÜDM-in adambaşına düşən bölgüsü göstəriciləri
şərtlən
yəsi 0%-100% arası tərəddüd edir. ÜDM-in adambaşına
düşən
əlumat və hesabatlar dərcini reallaşdırır.
v
ə də sosiallaşan iqtisadiyyata gedən
çıxış edir. İPİİ-nin hesablanmasında gözlənilən orta ömür, əhalinin təhsil səviyyəsi,
paritet istehlak qabil
dirilir. Müasir zamanda maksimal ömür 85 il, minimal isə 25 il standart götürülür. Son
zamanlar avropalının yaşayış davamiyyəti 80-nə yüksəlmişdir [98, 108].
Müqabil
diapazonda təhsil səviy
bölgüsünün real səviyyəsi isə 100$ - 40000$ miqyasında müəyyən olunur. Bundan başqa
İPİİ səhiyyə təminatı göstəicisində dolğunlaşır. 1990-cı ildən başlayaraq BMT müxtəlif ölkələr
üzrə İPİİ-nin səviyyəsi haqqında m
Tədqiqatlar müəyyənləşdirmişdir ki, müasir insan ona buraxılan həyat müddətində 22
min kilometr məsafə qət edir, 1,5 il avtomobil sükanı arxasında durur, telefonla 2,5 il danışır,
6 ay yuyunur, 41 milyon dəfə gözünü qırpır və 12 il tam olaraq televizorun qarşısında dayanır.
Bu müddət ərzində 8 il işə gedir. Hər 10 nəfərdən yalnız 6-sı öz həyat yoldaşı ilə axıra qədər
ömür sürmək imkanında olur.
Sosial statistika sosiallaşan bazar iqtisadiyyatını material toplumu ilə təhciz edir. Onun
informasiyaları və inldikatorlar sisteminin araşdırmadan sosial bazar iqtisadiyyatının mahiyyət
prinsiplərinin anlaşılması müm
ə
künsüzdür.
Məhz buna gör
yolların aydınlığı üçün onun informasiya təminatı öncədən hesaba alınmalıdır.
76
VI FƏSİL
QLOBAL, REGİONAL, LOKOL
4.1. Planetin resurslar bazasi və istehsalin konstruktiv paylaşmasi
İnsan cəmiyyətinin inkişafı dünya iqtisadiyyatı sahələrinin və ayrı-ayrı ölkələrin
təsərrüfatlarının yerləşməsinin təbii, ictimai amillərinin əlaqəliliyi və uzalaşması ilə şərtləndirilir.
Beynəxalq geosiyasətdə təbii resursları faktoru müstəsna əhəmiyyət daşıyır. Ölkənin təbii
resurslar diapazonu kəmiyyət və keyfiyyət çeşidində onun siyasi müstəqilliyinin, iqtisadi
əhlükəsizliyinin və dirçələşin təməl bazasını təşkil edir. Yer kürəsində iqlim
t
panaramı,
tektonik
prose
r
rakı yerlər isə təbii resurslar bazasının
ölçül
ə koorelyasiya olunur. Lakin təbii və ictimai faktorlar
düzüm
slər həlqəsi, geoloji dövrlərdə faydalı qazıntıların yaranma şərtləri və digər amillərlə bağlı
reallıqlar təbii ehtiyatların planetimizdə bölgüsü və yerləşməsi son dərəcə qeyri-bərabə
düzülüşdə səciyyələndirmişdir.
Ölkələrin xarakterik xüsüsiyyətlərinin araşdırılması əhali və sahəvi
parametrlərdən başlanır. Son
əri konteksind
ü bəzən bu parametrələrin konfiqurasiya toplanışını heç də oxşar
etmir. Məlumdur ki, ilk iki parametr - ərazi və əhali ölçüsündə kiçikliyi ilə
seçilən Küveyt, Qatar və BƏƏ izafi neft ehtiyatlarına malikdirlər. Ərazi və
77
əhali resursları kiçik
olan digər bir Yama
htiyatların çevrəsində liderlik edir. Yeni
Kaledoniya isə metal filizi
ır. Tarixi reallıqlar belədir
i, ərazi genişliyi inkişafı
ə resursların intensiv və
yerləşməsinə ən çox
formasiya resursları,
utumunu artırmaqda,
ərində əhəmiyyətli
aqroiqlim, torpaq, su
n təslifata malikdir.
Onların çeşidi spektri də ayrı-ayrı iqtisadiyyat sahələri üçün müxtəlifdir. Planetin təbii resurslar
bazasına ən ümumi formatına aşağıdakı komponentlər aid edilir:
energetik resurslar;
su resursları;
torpaq resursları;
mineral resurslar;
flora və fauna resursları;
iqlim və rekreasiya resursları;
məkan və zaman resursları.
/
Əlavə 5-də planetin resurslar bazası kəmiyət və keyfiyyət xarekteristikasını ifadə edən
cədvəl verilmişdir/.
Məlum faktdır ki, dünya iqtisadiyyatında mineral xammal sektoru
ilk növbədə sənaye
məhsulunun istehsalının bazasını təşkil edir. Beynəxalq ticarətdə xammalın hasilatı və istehlakı
ayrı-ayrı ölkələrin sosial-iqtisadi durumuna təsir etməklə yanaşı, həm də qlobal xarakter
daşıyaraq bütövlükdə dünyadakı resursların vəziyyətində təsbit olunur.
Ehtiyatlar koteqoriyası olduqca dinamik meyllidir. Onların ölçüləri ETT nəticəsində
təbəlludatlara uğrayır. Hələ ki, bu proses inkişaf istiqamətlidir. Bu da planetin təbii resurslar
bazasının son yetərli öyrənilməməsi faktorundan irəldi gəlir. Belə ki, dəmir, marqans, mis, kobalt
və digər minerallar ehtiyatlarının əksəriyyəti okeanların dibində cəmləşmidir. Bununla belə əksər
inkişaf etməkdə olan ölkələrdə ehtiyatlar potensial zəif öyrənilmiş və hesablanılmışdır. Bir qisim
tədqiqatçılar müvafiq resurslar bazasının mütləq əksəriyyətinin
kəşf olunduğunu, digərləri isə bu
sahədə hələ çoxlu işlər görüləcəyin qeyd edirlər. Reallıq isə ondan ibarətdir ki, planetin resurslar
bazasının son kəmiyyət və keyfiyyət ölçüləri qətiləşməmiş qalmaqdadır.
Real həyatda əlavə resursların cəlb edilməsi xərclər artımına və bahalaşmaya gətirərək
istehsal artımının səmərəsizliyi ilə müşayiət olunur. İstifadə olunan resursların xalis mexaniki
artımı istehsal faktorlarının azalan verim qanunu ilə ziddiyyət təşkil edir. Digər mənada əlavə
istehsal faktorunun tətbiqi ilə onun məhsuldarlıq həddi azalır. İstifadəsiz
resurslar izafiliyi də
iqtisadi artıma təsir edir. Belə ki, əmək resursların Afrika və Asiya ölkələlərdə dinamizmiı
kapital ilə müşayiət olunmur. Bu da öz növbəsində sosial proqramlara tələb olunan xərcləri
yüksəldir. Alınan gəlir istehlaka məsrəf olunur, yığım və investisiyaların səviyyəsi isə artımı
təmin edə bilmir. Kapital bolluğu izafi güc formasını alaraq xərcləri və informasiya artımını
stimullaşdırır.
Beynəxalq əmək bölgüsü sistemində bir qayda olaraq inkişaf etmiş ölkələr xammal
yka da boksit e
sarıdan ən izaifi bol ölkələr sırasında yer al
təkəmüllü xəttlə aparır, kiçik ərazilər is
k
ekstensiv hasilatı ilə müşaiyət olunur.
Təbii resusrlar tərəqqinin mühüm təsir komponenti olsa da, nəqliyyatın
və məhsuldar
qüvvlərin inkişafı nəticəsində
onların yerləşmə aspektindəki nüfuz dairəsi zəifləməkdədi. Sosial-
iqtisadi inkişafın artım tendensiyasına təbii resurslarla yanaşı həm də bu gerçəklikdə ehtiva
olunan və ondan irəli gələn istehsalın təşəkkülü, formalaşması və yerləşməsi kimi amillərin də
təsir dairəsi genişdir [106, 117].
Yerləşmə amillərində prinsipial əhəmiyyəti bölgü kateqoriyası təyin edir. Öz-özlüyündə
yerləşmə amilləri
təbii və
ictimai olmaqla iki qismə bölünür. Təbii amillər sənaye coğrafiyasında
təbii ehtiyatlar və təbii şərait ilə şərtləndirilir. İctimai amillər də isə əsasən ictimai inkişafın
qanunları əhəmiyyət daşıyır. İctimai xarakterli amillər arasında sənayenin
təsir edənlər - əmək resursları və materiallaşmış kapitaldır.
Son zamanlar in
elmi texniki nailiyyətlərin və digər amillərin təsir dairəsi də bu çevrədə t
həcmini genişlənməkdədir. Bu sferadakı inteqrasiya və dezinteqrasiya prosesl
rolu dövlətin tənzimləyici funksiyası yerinə yetirir.
Təbii faktorlar bütün təbii resursları əhatə edir. Buraya enerji, xammal
və bu kimi resurslar aiddir. Resurslar
bərpaolunan və
bərpaolunmaya
78