E. M. Hacizadə

 
 
özəlli
şdir. Günəş, termal, külək enerjisindən istifadədə yeni 
texno
ji mənbələrinin axtarışında bir sıra alimlər məhsuldar qatlarda neftveriminin 
artırıl
əyərlidir. 
iya labratoriyalarında test 
edilir
kləri və hasilat həcminin artması ilə şərtləndirilir. Onun orta illik istehsalı çağdaş zamanda 
100-120 milyard m
3
  həcmində  tərəddüd edir. Liviya, Əlcazair, Nigeriya, Malaziya və 
İndoneziyanın yüksək ixracatlı  təbii qaz potensialı ABŞ, Yaponiya, Qərbi Avropaya xeyli 
miqdarda xüsusi dəniz tankerləri vasitəsi ilə  sıxılmış qaz axınını təmin edir. Proqnozlara görə, 
dünya ticarətində sıxılmış qazın həcmi 2010-cu ildə 150 milyard m
3
-dən çox olacaqdır. 
Karbohidrogen resurslarının tükənməsi problemi qeyri-ənənəvi enerjidaşıyıcılarının axtarışı 
prosesinin sürətlənməsinə  təkan vermi
logiyaların tətbiqinin genişlənməsi, okean sularının qabarma və çəkilməsindən daha sərfəli 
enerji alınması imkanlarının açılması yüksələn perspektivli müstəviyə keçid edir. Artan istehlak 
tələbləri, ekoloji şüurun yüksəliş meyli, bir sıra neft mədənlərinin enerji fermalarına 
transformasiyasını  və buradan etonol alınmasının sürətlənən perspektivinin keniş xarakter 
alacağına stimullar gətirir. Bununla belə yeni karbohidrogen resurslarının, xüsusən də 
bitumlaşmış qum daşı, okean dibində kristallaşan hidrat hasilatının səmərəli məcraya yönələcək 
inadlı görünüş alır. Bu baxımdan hidrat qazların tapıntısı böyük maraq doğurur. Bütün kürreyi 
ərzdə qaz hidratlarının mümkün ehtiyatları 100 mindən terafut m
3
-ə /T=10
12
/ qədər hesablanır. 
Bu nəhənglik daha çox akademik maraqlar doğurusa da, onunla bağlı tədqiqatlar ilbəil yüksəlişə 
məruz qalır. Lakin onun hasilatının əlverişli iqtisadi həlli tapılarsa bu, ehtiyatların yüzdə biri belə 
dünya energetik balansına əsaslı təsir edəcəkdir [18]. 
Alternativ ener
ması üzərində baş  sındırdıqları zamanda, digərləri yanar şistlərdən rentabelli yanacağın 
alınması istiqamətində tədqiqatlar aparırlar. Üçüncülər isə «dədə-baba» qaydasında olduğu kimi 
oduncağdan səmərəliliklə istifadənin axtarış imkanlarını sınayırlar. Bunun üçün ABŞ alimləri tez 
bitən ağac növlərinin /qızıl ağac, plantan/ yetişdirilməsinə üstünlük verirlər. Belə plantasiyalarda 
1 hektardan 40 ton oduncaq almaq mümkündür. Ağacların kəsimindən sonra isə yerə tökülmüş 
yarpaqlar kübrə rolunu oynayır və 3-4 il ərzində həmən sahədə eyni məhsuldarlığı inkişaf etdiri. 
Ərazisi 125 km
2 
olan sahə hesabına 80 minlik şəhər  əhalisinin enerji təçləbatını ödəmək 
mümkündür. 
ABŞ alimlərinin digər bir qrupu isə tezyetişən qonur yosunlardan enerji alınması problemi 
ilə  məşquldurlar. Bu yosunlardan bakteriyaların köməyi ilə metan və ya neft xüsulu maddənin 
alınması  təklif olunur. Mütəxəssis hesablamalaraına görə 40 min hektar okean sahəsində 
yaradılan analoci ferma 50 minlik şəhər  əhalisininin enerji təçləbatına müqabildir. Eyni fikirlə 
fransız alimləri də  çıxış edirlər. Onlar bu məqsədlər üçün birhüceyrəli yosun - botriokokkidən 
istifadəni tövsiyyə edirlər. Beləki botriokokkiləri  şüşə bankələrdə karbon qazı  və mineral 
duzlarla yemləməklə müntəzəm olaraq karbohidrogen almaq mümkündür. 
Belçikada isə artıq bir neçə onillikdir ki, enerji bahalığı kontekstində kağız, kardon 
qalıqları - maklaturadan istifadə olunur. Briket şəklinə salınan maklatura sobalar da 8 saat 
ərzində yanaraq yetərli istilik yaradır. Bununla belə o tamamilə yanır və atmosfreə  sıfra 
bərabələşən miqdarda tulantı verir. Müvafiq oriyentsiya effektli hesab edilirr. Belə ki, 1 kiloqram 
müqabil oduncaq kolorilik baxımından 10 dəfə maye yanacaqdan az d
Təbii yanacaq doldurma stansiyaları  Cənubi Amerika tropiklərində  və Filippində 
aşkarlanmışdır. Bir sıra lian bitki növləri və tropik ağac olan Xanqa özündə yağlı maye saxlayır. 
O, heç emala verilmədən belə avtomobillərdə yanaraq benzindən də az toksiklik yaradır. Eyni 
məqsədlər üçün palma yağı da yararlı hesab edilir. Ondan asanlıqla qazoyl almaq mümkündür. 
Almaniyanın Şverborn məntəqəsində isə zibillikləri xususi qurğular vasitəsi ilə qapamaqla ondan 
metan alırlar. 1 kiloqram məişət tullantısı 200 litir qaz hasil edir. Hindistanın Kerala ştatında isə 
anoloci texnologiyanın xammalı kimi təzək çıxış edir. Xüsusi quyulara yığılan təzəyin ağzı 
möhkəm bağlanılaraq qıcqırma hesabına qaz hasil olunur. İndiki zamanda bu ölkədə müvaiq 
bioqaz sistemlərin 53 modeli sınaqdan çıxarılmışdır. 
Yanacağın məişət tullantılarından alınması prosesi də bir sıra ölkələrdə geniş 
sınanmaqdadır. Təcrübələndirmələr daha çox ABŞ  və Böyük Britan
. Fransada isə benzini qarğıdalının quru oduncağından alırlar. Ölkə  də hazırda belə 
texnologiya ilə ildə 20 milyon ton benzinin alınması layihələri işlənilir. 
 
61

---

 
 
İnsan sosiumunun tərəqqisi şübhəsiz ki, bütün parametrlərdə təbii qazdan da dəyərli enerji 
mənbələrinin aşkarlanma və icadını təmin edəcyi ehtimalı sonsuzdur. Bununla belə, yeni imkan 
çeşidli alternativ yanacaq növlərinin axtarışı nə qədər vüsətlənsə də, təminatlı proqnozlara görə 
təbii qaz yaşadığımız əsr boyu energetik keyfiyyətini saxlayaraq hidrakorbonlu anoloci yanacaq 
növləri arasında praktiki üstün alternativ imkanları ilə daim seçiləcək, metan epoxası daha qızğın 
fazay
ergetikasına əsaslan ilk sənaye əhəmiyyətli enerji qurğusu isə 1954-cü ildə SSRİ-
də, O
tması prosesii davam 
edir, 
it 2 milyard ton 
karbo
əş enerjisindən istifad
realla
r ki, 
a daxil olacaqdır. 
 
 
2.6. Atom əsri 
 
Yunaca bölünməzliyi ifadələndirən atom istilahı yalnız bütövlük, tamlıq mənasında deyil, 
müasir bəşəri həyatın geinş qatlarında yeni yaranışlara aqreqativ kompleksdə 
çağdaşlıq, perspektivlik və mobillik verən qayəyə çevrilmişdir. Bu diapazonda 
atomla bağı sivilizasiya seqmentləri sosiallaşan iqtisadiyyat komponentləri ilə 
ümumən üst-üstə düşür. Yeni epoxol mərhələnin həqiqətdə bölünməzliyinin 
təminatı da atom energetikasına əsaslanan texnoloji inqilabın bərqərar olması 
ilə uzlaşacaqdır. Atom əsrinin leytmotivi də məhz müvafiq energetik potensial 
üzərində qurulmuşdur. 
İstiliknüvə - atom reaktorunun yaradılması sahəsində ilk yaxın addımları 
məhşur italyan alimi, nüvə və neytron fizikasının yaradıcılarından biri Nobel 
laureyatı Enriko Fermi /1901-1954/ yerinə yetirmişdir. ABŞ-a mühacirət etmiş E.Fermi 1942-ci 
ildə ilk nüvə reaktorunu inşa etmiş və onda müvafiq nüvə reaksiyasını keçirmişdir. Lakin istilik 
nüvə texnologiyasınən təşəkkülünü və inkişafını yalnız onun adı ilə bağlamaq da düzgün 
olmazdı. E.Fermi ilə yanaşı bu sahədə həm birlikdə və həm də ayrı-ayrılıqda çoxlu elmi simalar 
fəaliyyət göstərmiş XX əsrin böyük tarixi dönüş reallığını  bəşəriyyətin ümümi xidmət və 
istifadəsinə təqdim etmişlər [80, 95]. 
Atom en
binsk şəhərində 5MVt gücündə AES-in istifadəyə verilməsi ilə  təşəkkül tapmışdır. Artıq 
ötən  əsrin 80-ci illərində dünyada bu tip reaktorların sayı 300-ü ötmüş, gücü 
200 QVt-ı haqlamışdır. Artıq XXI əsrin astanasında 33 ölkədə ümumi gücü 350 
QVt olan 2300 milyarad kvt/saat enerji istehsal edən 436 atom təyinatlı enerji 
blokları  fəadliyyət göstərmiş  və bu say indilərdə 500-ə yüksəlmişdir. Hazırda 
qlobal nüvə energetikasının pay hesabına yanacaq-energetika balansının 6%-i 
və istehsal olunan elektrik enerjisinin 17%-i düşür. AES-lərin gücünün ara
«Nüvə energetik klubunun» üzvlərinin sayı artır. Bununla belə BMT-nin atom enerjisi üzrə 
agentliyi - IAEA-nın proqnozlarına görə AES-lərin inkişaf sürəti yaxın onillikdə o qədər də 
yüksək olmayacaqdır. Lakin bu proses addımlarını irəliyə doğrü qətiyyətlə genişləndirəcəkdir. 
Bu təyinatın isə öz özəllikləri vardır.  Əgər dünya AES-lərini daş kömürllə  işləyən stansiyalar 
əvəz etsə, onda 600 milyon ton əlavə daş köm ür lazım olacaq və  ətraf müh
nat qazı, 30 miyon ton azot oksidi, 50 milyon ton kükürd və 4 milyrn ton üçan kül 
alacaqdır. AES-lərin istismarı hər il 400 milyon ton neftə qənət etməyə imkan verir [14]. 
Atom enerjisi ilə bağlı vəziyyət ötən əsrin 90-cı illərində məyusedici idi. Bu məyusluğun 
da da yetərli  əsasları olmuşdur. Bəşəriyyət Çernobıl faciəsinin müdhiş qorxuntusunu yaşamış, 
AES-lərə olan inam səngimiş, atom enerjisindən dolğun istifadə perspektivinə kölgəyə 
sürüklənmişdir. Lakin son zamanların tədqiqatları atom enerjisi spektrində ümidverici effektli 
keçidi təmin edərək onu yeni sivilizasiyanın ən başlıca enerji mənbəyinə çevriləcəyinə yəqinlik 
gətirmişdir. Müvafiq keçid atom enerjisinin istehlak yaşından da çox sənələr görmüş  bərpa 
olunan enerji mənbələri sferası: külək və gün
ə çevrəsində isə 
şmamışdır. 
Sürətli neytron əsaslı reaktorların inkişafı çərçivəsində atom enerjisi energetik resurs olaraq 
praktiki tükənməzdir. Mövcud atom energetikası həm də  təbii resurslardan 
asılı olmayan, iqtisadi səmərəli potensiala malikdir. Araşdırmalar göstəri
 
62

---