E. M. Hacizadə

 
 
çevrildikdə ekoloji və energetik keyfiyyətlərilə  bərabər, bu, üstünlüyü işıqlandıran fiziki 
xüsus
  İndi təbii qazdan xeyli çeşidli 
məhs
sində  təbii qazın tətbiqi 
məhs
 Belə ki, atmosferə karbon qazı: SO
2
-nin buraxılışının 
məhd
i də  fərqlənir. Qərbin inkişaf etmiş ölkələr də daxil olmaqla qaz sənayesi 
tərəq
iyyətləri də önə  çəkilir. Karbohidrogenli əqrabaları arasında  ən yüksək istiliktörətmə 
qabilliyyətliliyilə fərqlənən təbii qaz müvafiq gücü torf və yanar şistlərdən 3-4 dəfə, oduncaq və 
daş kömürdən 1,5 dəfə, neftdən isə orta hesabla 1000 kilokalori artıq miqdarlıdır. Konkret olaraq 
təbii qazın istiliktörətmə gücü orta göstəricidə 12000 kkal/kq hesablanır. Qazın 2000 dərəcə 
selsili yüksək istilikvermə qabilliyyəti onun keyfiyyətli energetik və texnoloji səmərəli yanacaq 
növü kimi geniş  tətbiqini təmin etmişdir. Təbii qaz fiziki-kimyəvi spektrdə yanar qazlar 
silsiləsinə daxil olduğundan anoloqları kimi də paralel adekvat funksional cəhətlərə malikdir. 
Onun gizli, açıq xassələrinin öyrənilməsi də məhz bu konteksdə aydın təzahürlü və geniş analitik 
imkanlıdır [16]. 
Yer planetində təbii qaz sərvətlərinin ən çox ehtiyat və hasilat payını sırf qaz yataqlarında 
olan resurlar təşkil edir. Bu sırada səmt qazının da çəkisini qənaətbəxş hesab etmək olar. 
Neftli qazın  əhəmiyyəti 1973-1974-cü illərin energetik böhranında daha çox sınandı. Bu 
vaxta qədər o, əksərən məşəllərdə yandırılırdı. Enerjidaşıyıcıların bu məqamdakı qiymət artımı 
neftli qaza olan tələblərin yüksəlişi ilə müşaiət olundu. Bir çox hasilatçı ölkələrdə onun 
məşəllərdə yandırılmasının miniuma endirilməsi tədbirləri həyata keçrilməyə başlandı. 
Qaz sənayesinin monoməhsullu çağları arxada qalmışdır.
ullar alınır. Qaz məhsulları polad, şüşə, yun, ipək, ağac və taxılı əvəz edir. Bir ton sintetik 
kauçukun alınması üçün ayrı-ayrılıqda 2 ton etil spirti, 9 ton taxıl, 22 ton kartof, 30 ton şəkər 
çuğunduru və ya 5 ton sıxılmış qaz tələb olunur. İqtisadi həlqənin bütün dövriyyəsində də təbii 
qaz fərqli səmərəli aspektlərə malikdir. Qaz hasilatında fondverimi əmsalı neft və daş kömürə 
nisbətdə 6 dəfə çoxdur. Burada əmək məhsuldarlığı daş kömürdən 55, neftdən 6 dəfə yüksəkdir. 
Maya dəyəri isə daş kömürə nisbətdə 33 dəfə azdır. Metal sənaye
uldarlığı 10 dəfə yüksəldir, avtomobil nəqliyyatında isə enerji sərfini 2 dəfə azaldır. Qazın 
beynəlxaq təsərrüfat çevrəsində vergi yüklənməsi 40% təşkil edir. Neft üzrə isə bu göstərici 
50%-dən də çox ölçülür. Qiymətqoymada qaz ən ucuz enerjidaşyıcısı hesab edilir [57, 118]. 
Qaz təchizatı da neft təchizatından bir çox üstünlükləri ilə fərqlənir. Nəql edilən təbii qaz 
standartlaşma məqsədi ilə cüzi kosmetik emala məruz qalmaqla tam hazır məhsul kimi 
istehlakçıya çatdırılır. Bu sənaye müəssisələri və fərdi istehlakçılar üçün də eyniyət təşkil edir. 
Təbii qazdan fərqli olaraq isə nəql edilən neft bir çox mürəkkəb müxtəlif köməkçi proseslərindən 
keçir. Yataq müxtəlifliliyi aspektində neftə nisbətdə  də  təbii qaz xassəvi xüsusiyyətinə görə  
daha eynicinsli və keyfiyyətli olur. 
Neftin və qazın nəqli xərcləri də fərqlidir. Avtomobil nəqliyyatında təbii qazdan istifadədə 
müəyyən keçici çətinliklər mövcuddur. Yaxın gələcəkdə ikili yanacaq növündə istismar edilən 
hibrid avtomobillərin istehsalı da bu sahədə istehlak artımına səbəb olacaqdır. Təbii qaz 
prespektivdə hidrogen yanacağında işləyən nəqliyyat vasitələrində ehtiyat materialı kimi 
istifadəsini də  sınayacaqdır.
udlaşması, təbii qazdan müvafiq yanacaq növünün alınması oriyentasiyasının 
gerçəkləşməsini təmin edəcək, hidrogen yanacağının yanacaqdoldurma stansiyalarında 
istifadəsini genişləndirəcəkdir. Digər tərəfdən maye qaz bazarının inkişafı da müvafiq sənaye 
sahələrinin prespektivliyini şanslı edəcəkdir. Ekoloji qayğının liberallaşması, dünya rəqabətinin, 
elektron rabitənin artım tendensiyası yaxın prespektivdə  təbii qazın energetik sistemdə 
liderliyində təcəssüm olunacaqdır. Bir neçə mərhələdən keçən dünya enerji sistemi uğurla metan 
epoxasına daxil olacaqdır. 
Liberal iqtisadiyyatı fonunda standart yanaşmalarda qaz sənayesi son dərəcə qeyri-münasib 
spesifik sahə kim
qi tapdığı bütün məmləkətlərdə nailiyyətlərlə yanaşı problemlər də az deyildir. Müasir qaz 
sistemlərinin yaradılması, təkmilləşdirilməsi, onların işlək və texnoloji yeniləşməyə hazır 
vəziyyətdə saxlanması öncədən böyük ehtiyat potensialının mövcudluğu şəraitində rentabelli və 
səmərəlidir. Böyük investisiya tələbində bulunan müvafiq layihələrin işlənməsi bu sahədə 
ixtisaslaşmış nəhəng transmilli kompaniyalar və yaxud da dövlət stimullarının yüksək təminatı 
ilə həllini tapır. 
 
59

---

 
 
XXI yüzilliyin sosial-iqtisadi yüksəliş templəri daha çox təbii qaz tələbində bulunur. 
Aparılan təhlil və müşahidələr real əsas verir ki, texniki-iqtisadi parametrləri ilə fərqlənən təbii 
qaz korbohidrogen erasının yenilməz enerjidaşıyıcısı kimi energetik reytinqini əldən verməyərək 
formalaşmış lider titulunu uzun müddət qoruyacaqdır. Hazırda kompleksləşmə, formalaşma 
mərhələsini bitirmiş dünya qaz industriyası yeni mütərəqqi epoxal müstəviyə transformasiya 
olunmuşdur. Ayrı-ayrı region və ölkələr iqtisadi inkişafa, istehlak ehtiyaclarına müvafiq olan 
struktur və infrastrukturlar yaratmışlar. 
Təbii qaz istehlakına neftə nisbətdə böyük yüksəliş templəri xasdır. Hər il təbii qaz 
industriyası  və müvafiq olaraq da təbii qaz bazarı inkişafını sürətləndirir. Ötən ildə neft 
istehlakındakı 1% artıma rəğmən təbii qaz istehlakı 4,8% yüksəlişlə müşaiət olunmuşdur. Yaxın 
20 il
bii qaz 
daş k
 sektorda 
sürətl
yeni 
qazm
ualtı qazyığım sistemləri tikilir ki, bunun da əvvəllər 
gerçə
iqatlar göstərir ki, planetimiz ehtiyatlar potensialı 176 trilyon m  
istehl
dünya enerji sistemində genişlənən istehlakı, təbii qazın iqtisadi və ekoloji 
də qaz istehlakının mühüm regionlarından biri kimi Asiya və Sakit okean regionları 
fərqlənəcəklər. Proqnozlar göstərir ki, ABŞ-da yaxın iki onillikdə enerji istehsalında tə
ömürü sıxışdıraraq ümümi balansda 60%-lik paya malik olacaqdır. MDB məkanında isə son 
on ildə azalan qaz istehlakının 2020-ci il üçün 50% və ondan daha çox artacağı ehtimal olunur. 
Yüksək illik artım 7-8% Cənubi və  Mərkəzi Amerikada da gözlənilir. Ümumilikdə qaza olan 
tələb liberal iqtisadiyyat quran ölkələrdə nisbi yüksək artımla müşaiət olunacaqdır. Bu
ənən artım meylləri daş kömürlə  işləyən bir çox elektrik stansiyalarını  və qismən 
nefttutumlu nəhəng energetik qurğularının təbii qazla işləmə prosesinə qovuşmasını daha da 
genişləndirəcəkdir. 
Təbii qaz sektorunda artım tendensiyası avtonom enerji təchizat şəbəkələrinin işlənməsinə 
təkan verəcək, qənaət və səmərəlilik enerji itkiləri ilə mübarizədə yeni texnologiyaların tətbiqini 
artıracaq, daha aztutumlu energetik sistemlərinin təşəkkülünü labüd edəcəkdir. Dünya qaz 
sənayesinin inkişaf senarisi planetin energetik sisteminin tərəqqisi ilə bağlılıqda onun 
strukturunun dəyişməsini, dövlətin qaz və enerji təchizatına müdaxiləsini artıracaq, tərəqqi 
templəri intellektual sistemlərin, kompyütor, internet və qlobal naviqasiyanın inkişafı ilə müşaiət 
olunacaqdır. Təbii qazla bağlı qazmanın da genişlənməsi gözlənilir. Bu təminat üçün isə 
a qurğuları  və texnologiyalarının mənimsənilməsi gərəkdir. Qaznəql sistemində  də 
yüksələn templər davam edəcəkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, neft kəmərlərinin inşaasına nisbətdə 
tikiləcək qaz kəmərlərinin uzunluğu 3 dəfə çoxdur. Tərəqqi edən nəql sistemində Xəzər regionu 
boru kəmərlərinin aktiv inşaası gözlənilən məkanlardan olaraq qalır. ETT-nin inkişafı qaz 
hasilatına və qaz sənayesinə güclü təsir etməkdədir. Artıq Şimal dənizində, Meksika körfəzində 
Cənub-Şərqi Asiya regionunda s
kləşməsi çox uzaq olmayan keçmişdə mümkün deyildi. Eyni zamanda Şimali Afrikada və 
İspaniyada daha dərin sualtı qaznəqletmə  şəbəkəsi layihələşdirilir. Avstraliyaya Koreya, 
Sinqapur, Yaponiya və digər Cənub-Şərqi Asiya ölkələrindən keçməklə nəhəng sualtı qazötrücü 
nəqletmə  şəbəkəsinin yaradılması isə texniki və texnoloji həllini gözləməkdədir. Xəzərhövzəsi 
bölgədə və Rusiyada qaz hasilatının arımı Avropa bazarı ilə yanaşı Asiya regionu üçün də yeni 
istehlak perspektivləri açır. Rusiyada mövcud izafi qazın yaxın zamanlarda Şərq istiqamətdə 
Yamal-Koreya magistralı ilə ötürülməsi nəzərdə tutulur [96]. 
Təbii qazın mütərəqqi kəşfiyyat metodlarının mənimsənilməsi, dəniz  şelfində iri qaz 
yataqlarının aşkarlanması, habelə güclü təzyiqli, iri diametrli borularla qazın nəqli, qazın sıxılmış 
halda iri qazdaşıyıcı tankerlərlə daşınması  təbii qazdan istifadənin artımına yeni impuls 
vermişdir. Elm və texnologiyada əldə olunan nailiyyətlər hasilat rentabelliyini daha mülayim 
məcraya gətirmişdir. Tədq
3
ak həcmi 2,5 trilyon m
3
 hesablanan təbii qaz potensialı ilə yanaşı, hələ  kəşf olunmamış 
yataqlar zənginliyi ilə  də seçilir. Geoloji hipotezlər təbii qaz perspektivinin daha ümüdlü 
olduğuna yəqinlik verir. Xüsusən yerin daha dərin qatlarında, 10-12 kilometrlərdə böyük 
miqdarda qaz ehtiyatlarının mövcudluğu mübahisə doğurmur. Lakin qazma ilə bağlı çətinliklər, 
investisiya problemləri bu prosesi daha da çətinləşdirir.  Əlçatmaz hesab edilən dərinliklərdən 
qazın çıxarılmasını heç şübhəsiz ki, gələcək nəsillər təmin edəcəkdir. 
Son 30 ildə sıxılmış qazın istehsalı ilə bağlı tam bir industriya fəaliyyət göstərir. Sıxılmış 
qaz istehsalının 
 
60

---