Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №6 (87) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №6 (87)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ELMİ ƏSƏRLƏR, 2017, № 6 (87) NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY. SCIENTIFIC WORKS, 2017, № 6 (87)
82 NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ. ELMİ ƏSƏRLƏR, 2017, № 6 (87) NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY. SCIENTIFIC WORKS, 2017, № 6 (87) НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ. НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2017, № 6 (87) ERDAL SEZGİ Naxçıvan Dövlət Universiteti erdalsezgi76@gmail.com RUS HAKİMİYYƏTİNƏ QƏDƏR İRƏVAN (1828) Açar sözlər: İrəvan, türklər, Azərbaycan, Səfəvi, osmanlı, rus istilası, Türkmənçay müqaviləsi, ermənilər Key Words: Yerevan, Turks, Azerbaijan, Safavid, Ottoman, Russian Invasion, Turkmencay Treaty, Armenians Ключевые слова: Ереван, Турки, Азербайджан, Сефевид, Османская империя, русское вторжение, Туркменский договор, армяне İrəvan-Rəvan Alagöz dağının cənub-şərqində dəniz səviyyəsindən 1000 m yüksəklikdə yerləşən bir yerdir. Araz çayından suyunu alan Zəngi çayı kənarında yerləşir. Anadolu, İran və Qafqaz arasında olması bu bölgəni həmişə əhəmiyyətli etmişdir (1,s. 26-27). XV əsrdə qala-şəhər kimi planlanıb yara- dılan İrəvan hərbi və strateji baxımdan Anadolu, İran və Qafqaz üçünə əhəmiyyətli bir qapı rolunu oynayırdı. İrəvan bölgəsi əhəmiyyətli mövqeyə sahib olduğundan daim ələ keçirilmək istənilən və paylaşılamayan yer olmuşdur. (2,s.43) İrəvan şəhəri tarixən nə vaxt, kimlər tərəfindən yaradıldığı və İrəvan adının keçmişi ilə əlaqədar fikirlər müxtəlifdir .Erməni mənbələri qədimdən bəri Ruan və ya Rüya əyalətinin mərkəzi olduğunu, müsəlman ərəbləri bölgəni ələ keçirdikdən sonra buranın Ruan adını İrəvan olaraq dəyişdirdiklərini söyləyirlər (3,s.675). İrəvan Teymur dövründə ilk əvvəl bir kənd kimi yaradılmış, XVI əsrdə Şah İsmayıl zamanında bir şəhər dəyəri qazanaraq indiki adıyla tanınmağa başlanmıştır. İrəvan Şah İsmayılın həmişə əhəmiyyət verdiyi bir yer olmuşdur (4,s.2). 1647- ci ildə İrəvana gələn Övliya Çələbi bu bölgədən bəhs edərkən XV əsrin əvvəllərində Teymurun tacirlərindən hoca Xan Ləhicanı tərəfindən Rəvanı ilk zamanlarda bir kənd kimi yaradıldığını, daha sonra keçən müddət ərzində XV əsrin əvvəllərində Şah İsmayılın vəzirlərindən olan Rəvan Qulu Xan tərəfindən şəhər halına çevrilərək ətrafının güclü qoruyucu divarlar olduğu məlumatı verilir (3,s.676). . Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıınl vəziri Rəvan Qulu xandan bu torpaqlarda bir qala yaratmasını əmr edir.İstənilən bu qala yeddi il davam edən bir işdən sonra Zəngi çayının kənarında inşa edilir, Şah İsmayılın vəzirinin şərəfinə, onun adını alaraq Rəvan olaraq adlandırılmışdır. Yaradılan bu qala daha sonra inkişaf edərək şəhərə çevrilmişdir (5,s. 15-16). Fərqli bucaqdan baxıldığında Qafqaz torpaqlarının tarixi mirasında türklərin böyük bir yeri olduğu görünməkdədir. Azərbaycan torpaqlarının indiki Ermənistan ərazisinin İrəvanın (indiki Yerevan) Azərbaycana aid olduğunu ifadə edən məlumatlar erməni tarixinin atası sayılan Moisey (Musa) Horenskiynin "Coğrafiya" adlı əsərində göstərilmişdir. Azərbaycan şəhərlərinin tərifinə orta əsr erməni səyyahı Zakariy Akulisskiyin gündəliyində də rast gəlmək olar. XIII əsrdə Etienne Orpelianın yazılarına görə (Atəşlər ölkəsinin torpaqlarında yaşayan) Qafqazda Anadoluda erməni regionu da daxil olmaqla, geniş ərazilərdə Azərbaycanda hökmranlığı təsis edən Eldəgizlər (Eldənizoğulları) haqqında məlumatlar verdi. Yenə də bu məlumatlar Avropanın fransız şərqşünası və Qafqaz coğrafiyası üzrə mütəxəssisi A.J.Sent-Martinin “Ermənistanla bağlı tarixi və coğrafi qeydləri”də verilmişdir. Yenə Saint-Martinin, V əsrdə yaşamış olan erməni yazıçısı M.Horenskiyin yazılarında, Azərbaycan hökmdarları tərəfindən XVI əsrdə yaradılan Rovan (Rəvan- İrəvan) şəhərindən bəhs edildiyi anlaşılmıştır.Qafqazı araşdıran tanınmış fransız alimi şərhində bunlar çox təəccüblə Molisey Horenskiy'in "Coğrafiya" adlı əsərində Rovan adına da rast gəldiyini ifadə edir. “Azərbaycanın bir bölgəsinə verilən bu ad şübhəsiz İrəvandır, bu adı ona müsəlmanlar vermişdir” ifadəsini işlətmişdir. (6,s.19-22) 83 Tarixi Proseslərdə İrəvan və Türklər Anadolu, Qafqaz və İran arasındakı geçit nöqtəsində yerləşən İrəvan Səfəvi Türk dövlətinin Qafqazdakı ən mühüm və böyük bir hərbi mərkəzi idi. Region çox qiymətli bir yerdə olduğundan, bölgə uzun müddət iki türk dövləti arasında bir mübarizə meydanına çevrilmişdir (8.s.84). Bölgə strateji mövqedə yerləşdiyindən tarixi proseslər nəticəsində bir çox siyasi qüvvələrin hakimiyyəti altına keçmək məcburiyyətində qalır. Müsəlman ərəblərin, səlcuqların, ilhanlilərin, timurluların, qaraqoyunluların, ağqoyunluların hakimiyyəti altına, sonra Səfəvi hakimiyyəti altında keçmiş, daha sonra bu bölgəyə Osmanlı səfərləri başlamışdır. XVI əsrdən- XVIII əsrədək (1514-1736) bu bölgəni ələ keçirmək üçün aparılan müharibələrdə ara -bir bu ərazi Osmanlı hökmranlığına keçdi. (2,s.1) Azərbaycan türkləri üçün Bakı, Gəncə, Şəki, Dərbənd, Naxçıvan, Təbriz və Ərdəbil nə qədər vətən torpağı kimi əhəmiyyətlidirsə, İrəvan da o dəyərdə vətən torpağıdır.Yuxarıda qeyd edilən bölgədəki hakim güc ilə yanaşı, İrəvan Urartu, sasanilər, Ərəb Xəlifəsi, şəddadilər, səlçuklular, eldənizlilər, ilhanlılar, teymurlular, qaraqoyunlular, ağqoyunlular, səfəvilər, əvşarlar, qaçarlar və Çar Rusiyası tərəfindən idarə olundu (9.s11). Cənubi Qafqaz regionunda ermənilərin sayı türk və müsəlmanlardan çox olmamışdır.Rusların bu bölgəni ələ keçirmədən əvvəl bu bölgədə ermənilərin sayı çox azdır. Ermənilərin zorla özlərini paytaxt etdikləri Yerevan şəhəri bunun ən yaxşı nümunəsidir.Dəfələrlə Avropadan və digər bölgədən buraya gələn səyyahlar bunu müşahidə etmişlər. Region Azərbaycanın ən böyük siyasi və mədəni dəyərlərini özündə əks etdərən yerlərdən biri idi. XI- XII əsrlərdə Oğuz türkləri bölgəyə gəldi və bura qədim vətənlərindən birinə çevrildi. Kitabi- Dədə Qorquddakı yer və rayonların adlarına İrəvan bölgəsində (Saad Çukurunda) rastlanması təsadüf deyil (10.s131). Oğuz türkləri bu torpaqlarda əsrlər boyu XIX əsrin əvvəllərində rus dövləti tərəfindən süni şəkildə qurulmuş Ermənistan coğrafiyasında yaşamışlar. Türklər bu bölgədə Türk mədəniyyətinin və sivilizasiyanın əhəmiyyətli dərəcədə yüksəltdilər. Bu gün Ermənistan ərazisi adlandırılan bu coğrafiyada erməni torpaqları deyilən dağ, dərə, düz, şəhər, kənd, çay və gölün adları bölgənin keçmiş və mədəniyyət quruluşunun türk mənşəli olduğunu göstərir. İrəvan şəhəri XIX əsrin əvvəllərindən tarix, incəsənət, mədəniyyət, sivilizasiya və etnik mənsubiyyəti olan bir türk torpağı idi (4.s1/14). İrəvan coğrafiyası 1579-cu ildə Osmanlı türklərinin 1590-cı ildə Osmanlı dövlətinin əlində keçdikdən sonra (İvan) – sənədləşmə kitabı yaradıldı, qeydlərə baxdığımızda türkmənlərin məskunlaşma yerlərinin əksəriyyətinin adları türkcədə olduğu görünür. Bunlardan bəziləri- Ozanlar, İsalu, Pornak, Takçılı, Cəbəcili, Gökçəmircilü, Kozanlu, Alpavud, Lalabəyi, Tarcanlu, Dibəklu, Samagar, Talışlı, Xoçkeri (Koçkiri), Qacar, Yasaklu, Körpəlü, Hacıqaralu, İmanşalu, Koylahisarlu. Ağaçəri.Yahyalu, Musahacılı, Navruzlu, Gəncəlü, Dəvəlü, Zəncirlü, Saçlü, Avşar, Təkərlü, Kösələr, Qarabörk, Ağzıqanlı, Cibinli, Abaranoğlu böyük ehtimalla oğuz türkcəsində Aparanoğlu-Götürənoğlu, Quşoğlu, Nəzəroğlu, Axı- Veys –Haqveys və İmarət Amarat-Kadıqışlaq adlarını daşıyırlar. Adı çəkilən məskunlaşma yerlərinin adları türkmən boy və bəylərin adlarından ibarətdir, kəndlərdə yaşayan bütün insanlar türklərdən ibarətdir və bunun ən mühüm isbatı regionun ən böyük yaşayış yerlərinin adlarının türk və türk boylarının adının daşımasıdır (3.s.2) . İrəvan əraziləri- indi Ermənistan torpaqları bilinən ərazilər Azərbaycan türklərinin tarixi torpaqları hesab olunur. Bu gözəl torpaqda müxtəlif türk boyları yaşamışdır. Bu oğuz boyları öz xüsusiyyətlərini, qalıqlarını bu torpaqların mədəni milli dəyərlərində qoruyub saxlamışlar. Deməli, İrəvan (Revan) coğrafiyasının etnik strukturu Oğuz türkləri tərəfindən yaradılmışdır, buna baxmayaraq, erməni millətçiləri tarixi keçmişi inkar etməklə bu mirasın aradan qaldırılması yolunu seçmişlər. Oğuz türkləri min ildir at çapıb qaçdıqları, özlərinə yurd seçdikləri bu bölgədəki yerlərin adlarını dəyidirərək mədəni bir qırğın apardılar . Bu mədəni vandalizm tarixi faktları dəyişdirə bilməz, bu coğrafiyanın tarixi oguz olduğunu dəyişdirə bilməz. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan türkləri ermənilərin vətəninə gəlməyib, tam əksinə ermənilər azərbaycanlıların vətəninə gəldilər. Bölgədəki rusların planları sona çatdı və bugünkü erməni dövləti Türkiyə torpaqlarında zorla yaranmış və ya yaradılmışdır. İrəvan tarixi türk torpağıdır. XIX əsrdə ermənilər bu torpağa yerləşdirilmışdir. Erməni tədqiqatçılar bu vəziyyəti qəbul etdilər. Erməni mənşəli ingilis tarixçisi C. Bornatyan yazırdı ki, ümumiyyətlə erməni tarixçiləri Qafqazda erməni dövlətinin mövcudluğundan bəhs etsələr də, bu düpədüz yalandır. Bornatyan deyir ki, XIX əsrə qədər heç bir erməni əhalisi Cənubi Qafqazda deyildir. O qeyd edir ki, ruslar bu torpaqları ələ keçirdikdən sonra ermənilər bu torpağa yerləşdirilib və bu torpaqlarda erməni əhalisinin artması rusların bu yeri ələ keçirdikdən sonra baş Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|