Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №6 (87) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №6 (87)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
78 çatdırılmışdır. Bunun səbəbi isə 1635-ci ildə Sultan IV Muradın Rəvan səfəri zamanı Ərzurum, Ahısqa, Qars və Van ordularını bir araya gətirərək, Qarış şəhərini dağıtması ilə əlaqələndirilmiş- dir[7, 7]. Buna baxmayaraq, Evliya Çələbi Qarışda xoş qarşılandığı, qonaqpərvərlik göstərildiyi, 11 cürə plov yeyib can söhbətləri etdiyi, Gülüstani-İrəm bağına bənzəyən Kələntər bağına vardıqları və s. haqqında məlumat vermişdir [7, 40].Buradan 12 saatlıq məsafədə Rəvan torpağında Masır qəsəbəsi (kəndi) və 14 saatlıq məsafədə Naxçıvan xanına məxsus xass torpağında rast gəlinən Zucxan qəsəbəsinin olduqca abad və çiçəkləndiyi, 7 saat ibrətnüma [ibrətlik] ağacları seyrü-tamaşa edərək, Üçkilsəyə çatmağın mümkünlüyü vəburada qeyri-adi kimi təqdim olunan hadisələrin təbii izahının mövcudluğunu diqqətə çatdırmışdır. Buradan Sükun qəsəbəsi, Məhəmməd Şami-Qazan ziyarətgahı, Sidirgi (Sədərək) qəsəbəsi, Əhməd bəy zaviyəsi və Böyük Qarabağlar şəhərini (indi kənddir) keçən E.Çələbi “cahanın nəqşi olan rəngarəng .. naxışlı bir şəhər” Naxçıvana çatmış və şəhərdə gördüklərini ətraflı təsvir etmişdir. O, Naxçıvanın çölü və ətrafında mətin və möhkəm qalaların olduğu və onların bir neçəsini gördüyü, lakin ov zamanının yetişməsi ilə bağlı olaraq, bu qalalara tamaşa edə bilmədiklərini yazmışdır. Müəllif həmin qalalar arasında Alıncaqvan (Əlincə), Səran, Sus Mərvan və b.-nınn adlarını çəkmiş, onları Əcəm diyarı, Tatarıstan, Leh (Polşa), Almaniya və b. qalalar ilə müqayisə etmiş, Kafiristan qalalarının təmtəraqlı ad daşımadığını bildirmişdir [7, 47,48]. Bunun əksinə olaraq, Ali-Osman ilə Əcəm diyarının şəhər və qala adlarının lətif olması müəllifin diqqətindən də qaçmamışdır. Azərbaycan xalqının uzun illər ərzində apardığı mübarizə onun maddi-mədəniyyət abidələri, yazılı mənbələr və möhtəşəm qalalarında öz təsdiqini tapmışdır. Əlverişli coğrafi şəraitdə yerləşməsi, bərəkətli torpaqları, Qərblə-Şərq arasında ticarət yollarının Naxçıvandan keçməsi bu torpaqların müdafiəsini mühüm bir tələbata çevirmişdir. Yerli əhalinin özünü müdafiə etmək zərurəti çoxsaylı qalaların inşasına səbəb olmuşdur. Naxçıvanda belə qalalar çoxdur və onlardan biri də Evliya Çələbinin qeyd etdiyi Əlincə qalasıdır. Türk səyyahı həmin qaladan bəhs edərkən onun Qütbəddin tərəfindən tikildini göstərmişdir. Güman ki, müəllif burada səlcuq hökmdarlarından olan Qütbəddin II Məlikşahı (1188-1192) nəzərdə tutmuşdur. Qalanın inşası VII əsrdən əvvələ aid edilir[8, 13,14]. Qalada 600 döyüşçünün sığınması üçün şərait olmuşdur. Eyni zamanda qala divarları və yaşayış binaları birbaşa qayanın üzərində inşa olunduğundan olduqca davamlı və təhlükəsizdir [3, 9] Valayan dağı və burada salınmış eyniadlı ərazidən təxminən beş saatlıq bir məsafəni qət edən E.Çələbi Qumla (Kamle) adlı bir qalanın yerləşdiyi məkana çatmışdır. Bu qalanı 998 (1590)-ci ildə Sultan III Muradın böyük sərdarı Qoca Fərhad paşa tikdirmişdir [6, 37 ]. Valayan dağının ətəklərində yerləşən qala dördbucaqlı forma, yeddi qüllə, şərq və qərbə açılan iki darvazaya malik olmuşdur. Şərq tərəfə açılan darvaza Təbriz darvazası adlanmışdır. Xadım Cəfər paşanın Təbrizdə hərbi komandanlığı zamanı o, Əcəm əsgərlərindən qaçaraq, bu qalada möhkəmlənmişdir. O, Təbriz tərəfdən divarı yıxaraq onu mühasirəyə almış qoşunun bir hissəsini məhv etmiş, qalanlarını isə Təbrizə qədər qovmuşdur. Təbriz qalasına doğru qaçan əsgərlər kəndxuda Cəfər paşanın bu qalada gizləndiyi və onları balyeməz toplarla qıracağını görmüş və bu iki düşmən arasında tələf olmuşlar. Müstəqil sərdara çevrildikdən sonra Xadım Cəfər paşa Qumla qalasının divarının dağıdıldığı yerdə güclü qala darvazaları tikdirmiş və onu Təbriz ( Gedik) qapısı adlandırmışdır [13, 138]. Xarabalıqları qalmış və ya dağıdılmış qalalar da müəllifin diqqətindən kənarda qalmamışdır. Belə ki, səyyah Saravrud çayı sahili ilə irəliləyərkən, əlverişli mövqeyə malik olan və inkişaf edən Duşt kəndi, Səfi şahının həyat yoldaşına məxsus xass(Lakderx) haqqında məlumat verməklə yanaşı, Saravrud dağının zirvəsində dağıdılmış vəziyyətdə olan qalanın olmasını bildirmişdir [ 13, 138- 139]. Diqqəti cəlb edən qalalardan biri də Azərbaycanın Kəhrəvan qalasıdır. Bu qala Şah Təhmasibin hakimiyyəti dövründə Afşar xanlarından Seyfiqulu xan tərəfindən Süleyman xana qarşı inşa edilmiş, Osmanlı və Əcəmi hökmdarlarına tabe olmamışdır. 1586-cı ildə Qoca Fərhad paşa Təbrizdən Bağdada gedərkən, Kəhrəvan sultanı Meyməndi xan Afşar onun ordusunu talamış, paşa onun bu hərəkətlərinə göz yummuşdur. Geri qayıdarkən on yeddi gün qalanı mühasirəyə almış, lakin uğur əldə edə bilməmişdir. Cəzasız qalmış Meyməndi xan Təbrizdən Bağdada və əksinə hərəkət edən tacir və səyyahları daha amansızla qarət etməyə başlamışdır. Bununla 79 kifayətlənməyərək, hətta 40-50 minlik qoşunla Təbrizin dörd bir tərəfini qarət etmiş, buna cavab olaraq Cəfər paşa on iki minlik qüvvə ilə Təbrizdən çıxaraq yezidi kürdlər və türkmənləri məğlub etmiş, Meyməndi xan isə qaçaraq Kəhrəvan qalasında gizlənmiş, sonradan tutulmuş, sərt cəzalandırılmış, əmlakı alınmış və öldürülmüşdür [ 13, 141]. Qala on bir il Ali-Osmanın əlində olmuşdur[7, 77]. Bağdad yolunda bir təpə üzərində yerləşən bu qalanın ətraf çevrəsi altı min addımdan ibarətdir. Şimal tərəfə açılan qapısı Təbriz, cənuba açılan qapısı isə Ərdəbil qapısı adlanır. E.Çələbinin burada olduğu dövrdə min əsgərə malik sultanlıq olmuşdur [ 13, 142]. Evliya Çələbinin “Səyahətnamə”sində diqqəti cəlb edən məqamlardan biri də Azərbaycan şəhərlərinin qala kimi təqdim olunması ilə bağlıdır. Azərbaycana birinci səyahəti zamanı müəllif Naxçıvan torpağında əsası Mənuçöhr tərəfindən qoyulan Böyük Qarabağları şəhər kimi təqdim etsə də, Nəqşi-cahan artıq qaladır və bu qalanın çölü və ətrafı da möhkəm qalalarla qorunur [7, 43-47]. Azərbaycan şəhərlərindən olan, banisinin kimliyi göstərilməsə də, 1583-1586-cı illərdə Əgrənin fatehi Sultan Məhəmmədin vəzirlərindən biri olan sərdar Qoca Fərhad paşa, daha sonra IV Muradın uçurduğu Kiçik Qarabağ şəhərinin tikintisi Evliya Çələbinin dövründə hələ də davam etmişdir. Təbriz hüdudunda ayrıca bir sultanlıq kimi qiymətləndirilir, min əsgər, kələntər, daruğa, münşi,minbaşıvə dizçökən ağası olduğu bildirilmişdir [7, 49], lakin qala kimi dəyərləndirilməmişdir. Təsuy şəhərinin təsviri verilərkən onun Təbriz torpağında Mərənd sultanlığı ilə sərhəddə, Araz çayının kənarında, damı torpaqla örtülü 3 min evli, 7 cameli, 6 xanlı və müxtəsər bazarlı qəsəbə olduğu bildirilmişdir. Şəhərin hakimi isə sultan adlandırılmışdır. Bu şəhərin Murad xan tərəfindən xarabalığa çevrildiyi, indi isə bərpa olunduğu göstərilmişdir. Təbriz isə qədim qala, Təbrizi-Dilaviz qalası kimi xarakterizə olunmuş, Təbriz nahiyələrinin qəsəbə, qala və ziyarətgahları bəyan edilmişdir [7, 50, 65]. 810-cu ildə Timuri-binur xanın sövdəgərlərindən biri Xoca Cani-Lahicani adlı bir ənqa bəzirgan tərəfindən əsası qəsəbə kimi qoyulan Rəvan Azərbaycanın Rəvan qalası və ya Xoca can şəhəri şəklində təqdim edilmiş (s.86) və Zəngi çayı sahilində hündür daş divarlı bir qala olduğu bildirilmişdir. Gəncə “Gəncineyi-Raz qalası və əzəmətli dilnüvaz şəhər”, Şəki, Şamaxı, Bakı (Can Bakı)“qala”, Dərbənd (Babül-Əbvab) İsgəndər Zülqərneynin səddi və Dəmirqapı qalası adlandırıl- mışdır [7, 92, 94, 100-111]. Səyyah müharibələr zamanı Azərbaycanın bir çox şəhərinə dəyən zərərin miqdarını olduğu kimi yazmışdır. Belə ki, onun verdiyi məlumata görə, Sultan IV Murad Rəvanı fəth edib qayıdarkən Azərbaycanın kiçik şəhəri olan Qarabağı yenidən dağıtmışdır. Bütün bunlara baxmayaraq, Çələbinin burada olduğu dövrdə şəhər yenidən abadlaşdırılmışdır [ 13, 117]. “Səyahətnamə” əsərində Naxçıvan şəhəri haqqında eyni xarakterli məlumata rast gəlmək mümkündür. E.Çələbinin məlumatına görə, IV Murad xandan sonra Naxçıvan şəhəri yenidən abadlaşdırılmışdır [ 13, 236]. Qeyd olunan dövrdə XVII əsrin 30-40-cı illərində dağıntılara məruz qalmış Azərbaycan şəhərlərinin bərpa və abadlaşdırılması məqsədi ilə dövlət tərəfindən müəyyən tədbirlər görülmüşdür. Bu şəhərlərin bərpa və abadlaşdırılması ilə yanaşı, həm də yerli əhalinin başqa yerlərə köçməsinin də qarşısı alınmışdır. Şəhərlərin abadlaşması sənətkarlığın da inkişafına səbəb olmuşdur. Bu dövrün tədqiqatçısı M.X.Heydərov XVII əsrdə Azərbaycanda 40-dan artıq sənətkarlıq sahəsinin fəaliyyət göstərdiyini bildirmişdir [11, 7 ]. Kəhrəvan qalası haqqında məlumat verən E.Çələbi qalada sənətkarlığın bütün növlərinin inkişaf etdiyini bildirmişdir. Bu karxanaların məhsullarından “qələmkarı, yorğanlıq çiti, çarşab bezləri” xüsusilə tərifə layiq idi [ 13, 142].“Səyahətnamə”nin Ərdəbil şəhəri ilə bağlı hissəsində isə müxtəlif xarakterli məlumatlar burada yer alsa da, şəhər sənətkarlığı ilə bağlı məlumat verilməmişdir. Bunun əksinə olaraq, E.Çələbi Təbriz şəhəri haqqında ətraflı məlumat vermişdir. Azərbaycan ipəyi Türkiyədəki toxuculuq mərkəzlərinin xammalla təmin olunmasında mühüm və həlledici rol oynamışdır. Yalnız Təbrizdən Türkiyəyə iki mühüm karvan yolu gedirdi. Onlardan birincisi Təbriz-Diyarbəkir-Mardin-Qeysəriyyə-Ankara-Eskişəhir-Bursa, digəri Təbrizdən Ərzuruma və buradan Ərzincan-Toqqat-Amasya-Ankara-Bursa istiqamətində uzanmışdır [5, 128]. Şirvan, Gəncə, Naxçıvan, Rəvan və Gürcüstandan gedən karvanlar bu karvan yolu ilə birləşirdilər. XV əsrdən Türkiyə bazarlarında xam ipəyə tələbatın artması bir tərəfdən, Şimali İtaliya şəhərlərində kapitalist münasibətlərinin formalaşması, digər tərəfdən, Türkiyə şəhərlərində toxuculuğun sürətli Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|