Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil

Cədvəl 14.1. Qafqazın qonur meşə torpaqlarında profil boyu

humusun, narındispersli hissəciklərin, pH miqdarının və

udulmuş kalsiumun paylanması

Genetik

qatlar

Miqdarı, %-lə

Sulu

çəkintinin

pH-ı

Udulmuş

Ca

(kationların

cəminə

görə, %-lə)

humus

0,001mm-

dən kiçik

hissəciklər

A 2-7 sm

5,02

19

6,9

88

A/B 22-27

sm

2,94

20

7,0

84

B/C 70-75

sm

0,53

21

6,5

65

C 105-110

sm

0,33

19

5,7

45

         

Lessivaj  olunmuş  meşə  torpaqlarının   illüvial  qatı

narındispersli  hissəciklərin  miqdarının  çoxalması   ilə

nəzəri   cəlb   edir.   Bu   torpaqların   profilində   mütəhərrik

narındispersli   hissəciklərin   zəngin   toplantıları   da

müşahidə olunur. Gilin miqdarının profil boyu çoxluğu da

tutumunun yüksəlməsinə səbəb olur, bu halda udulmuş

kationlar   sırasında   kalsium   üstünlük   təşkil   edir.   Boz

torpaqlarda   olduğu   kimi   udulmuş   kalsiumun   miqdarı

humus qatı üzrə yuxarıya doğru artır. Karbonatla zəngin

torpaqəmələgətirən   süxurlar   (məsələn,   löslər)   üzərində

əmələ   gələn   qonur   meşə   torpaqlarının   profilinin   aşağı

hissəsində   xeyli   miqdarda   karbonatlar   olur   və   pH-ın

qiyməti 7-dən artıqdır. 

14.7. Qonur meşə torpaqlarının kənd təsərrüfat

istifadəsi

64

---

Qonur   meşə   torpaqları   əkin,   biçənək,   otlaq   və

meşə   təsərrüfatında   geniş   istifadə   edilir.   Avropa

kontinentinin   alçaq   dağətəyi   hissələrində   qonur   meşə

torpaqlarında   böyük   çeşiddə   dənli   və   texniki   bitkilər

becərilir.  Bu   rayon   həm   də   inkişaf   etmiş   meyvəçilik   və

tərəvəzçilik   rayonudur.  Almaniyanın   cənub   rayonlarında

və   Fransada  qonur  meşə   torpaqları   əsasən  üzümlüklər

altında istifadə edilir.

Qərbi   Avropanın   iqlim   şəraitində   böyük   dozada

gübrələr  tətbiq  etdikdə  və  səmərəli  aqrotexniki  tədbirlər

apardıqda  bu torpaqlarda əkilən müxtəlif kənd təsərrüfat

bitkiləri çox yüksək məhsul verirlər.

Düzən  ərazilərdə  yayılmış  qonur  meşə  torpaqları

əksərən   səthi   qleyli,   yaxud   podzollaşma   proseslərinə

məruz   qalmış   olurlar.   Belə   torpaqların   münbitliyini

yüksəltmək üçün bir sıra tədbirlər, xüsusilə dərin mədəni

əkin qatı yaratmaq, sistemtik olaraq üzvi-mineral gübrələr

və   əhəngləmə   tətbiq   etmək   lazımdır.   Bu   torpaqların

yaxşılaşdırılması     üçün   digər   səmərəli   təklif   orada   ot

əkmək,   meyilli   relyef   formalarında,   xüsusilə   əkinaltı

sahələrdə   eroziyaya   qarşı   mübarizə   tədbirləri   aparmaq,

otarmanı tənzim etmək, meşə sərvətlərinin qorunmasına

ciddi diqqət yetirməkdir.

65

---

XV FƏSİL

MEŞƏ-BOZQIR VƏ BOZQIR ZONASININ QARA

TORPAQLARI

15.1. Qaratorpaqların öyrənilmə tarixinə dair

Meşə-bozqır   və   müxtəlifotlu-çəmən   –   bozqır

landşaftlarının   avtomorf     torpaqları   qaratorpaqlar   adını

almışdır. Avtomorf   rejimdə əmələ gələn bu torpaqlar ən

çox   Rusiya   ərazisində   yayılmışdır.   Yer   kürəsi

qaratorpaqlarının   50%-ə   yaxını   keçmiş   SSRİ-nin

ərazisində yayılmışdır (şəkil 15.1).

66

---

     

Bu torpaqların əsas massivləri Moldaviya, Ukrayna

respublikalarında,   Şimali   Qafqazda,   Şərqi   Avropanın

mərkəzi   hissələrində,   Voronej,   Kursk,   Tambov

vilayətlərində, Volqa boyunda, Qərbi Sibirdə, Qazaxıstan

respublikasının   şimal   rayonlarında   və   Altay   ölkəsində

yayılmışdır.   Həmin   ərazilərdə   qaratorpaqlarla   yanaşı

çəmən qaratorpaqlar, boz-meşə, şoran, şorakət, solod və

bataqlı torpaqlar da kompleks şəkildə rast gəlir.

Bütün bunlardan əlavə, qaratorpaqlar ABŞ-ın qərb

hissəsində,   Almaniya   ərazisində   (Maqdeburq   r-da),

Çexiya   və   Slovakiyada,   Macarıstanın   cənubunda,

Yuqoslaviya ərazisində xeyli sahə tutur. 

Qaratorpaqlar   Azərbaycan   Respublikasının

ərazisində   də   yayılmışdır.   Lakin   respublikamızın

ərazisində bu torpaqlar geniş zona təşkil etmir, ayrı-ayrı,

qırıq-qırıq ləkələr şəklində orta dağlıq zonada 800-1200,

Şəkil 15.1.Qaratorpaqların keçmiş SSRİ ərazisində coğrafi yayılma 

arealları

67

---

hətta   1500m   yüksəkliklərdə   yayılmışdır.   Qaratorpaqlar

respublika   ərazisinin   0,7%-ni   təşkil   edir.   Ərazi   ən   çox

Xızı-Altıağac,   Gədəbəy,   Laçın,   Kəlbəcər,   Şamaxı,

İsmayıllı rayonları və qismən Dağlıq Qarabağda – Ağdərə

ərazilərində yayılmışdır.  

Qaratorpaqların öyrənilməsində böyük rus alimləri

M.V.Lomonosov, akademik P.S.Pallas, akademik-botanik

F.Ruprext,   E.İ.Eyxonvald   və   başqalarının   böyük   xidməti

olmuşdur.   M.B.Lomonosova   görə   qara   torpaq   təbii

cisimdir. O, biosfer ünsürlərinin, bitkilərin və heyvanların

təsiri ilə əmələ gəlmiş və inkişaf etmişdir.

Qaratorpaqların   əmələ   gəlməsi   barədə   müxtəlif

fərziyyələr   irəli   sürülmüşdür.   Bütün   bu   fərziyyələri   üç

qrupda   birləşdirmək   olar:   1)   qara   torpaqların   dəniz

mənşəli   olması   fərziyyəsi;   2)   qara   torpaqların

bataqlıqlardan   əmələ   gəlməsi   nəzəriyyəsi;   3)   qara

torpaqların   yerüstü   bitkilərdən   (quru   mənşəli,   dənizlə

əlaqəsi olmayan ərazilərdə)  əmələgəlmə nəzəriyyəsi.

Qaratorpaqların

 dəniz   mənşəli   olması

fərziyyəsinə görə onlar guya Qara və Xəzər dənizlərinin

çəkilməsindən qalan dəniz lilindən, yaxud Yura dövrünün

qara   rəngli   gilli   şistlərinin   buzlaq   suları   ilə   yuyulma

məhsullarından   əmələ   gəlmişdir.   Bu   nəzəriyyənin

tərəfdarları Pallas (1779), Petsold (1851) olmuşdur.

Keçən   əsrin   40-cı   illərində   rus   çarı   I   Nikolay

tərəfindən   Rusiyanın   geoloji   tədqiqatları   üçün   dəvət

olunmuş məşhur ingilis alim-geoloqu R.Murçison (1842)

da   qaratorpaqların  buzlaq   mənşəli  olması   haqqında

fərziyyə irəli sürmüşdür. Bu fərziyyəyə görə qaratorpaqlar

68

---