Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil

D.Q.Vilenskiyə  görə A

2

  qatı  yalnız  açıq-boz  torpaqlarda

ifadə olunmuşdur, tünd-boz torpaqlarda isə yoxdur.

Hazırda   bəzi   tədqiqatçılar   açıq-boz  və  çimli-

podzol       torpaqları     bir         tipə       daxil   etməyə     meyl

göstərirlər.

14.3. Boz meşə torpaqlarının genetik

xüsusiyyətləri

Boş   meşə   torpaqlar   profilinin   aydın   surətdə

differensiasiya   olunması   lessivaj   proseslərinin

intensivliyindən irəli gəlir.

Tədqiqatlar   göstərir   ki,   boz   meşə   torpaqlarının

yuxarı hissəsində narın dispersli mineralların (hidroslud-

montmorillonit) miqdarı B qatında və torpaqəmələgətirən

süxurlarda   olduğuna   nisbətən   xeyli   azdır,   strukturu

pozulmamış   torpaq   kəsimləri   qatlarının   öyrənilməsi

göstərir   ki,   narındispersli   hissəciklər   B   qatına   doğru

sürətdə   yuyularaq,   məsamələrdə   səciyyəvi   toplantılar

əmələ   gətirirlər.   Struktur   aqreqatları   üzərində   tünd-

qəhvəyi   pərdəni,   profilin   yuxarı   hissəsindən   çıxarılıb

gətirilmiş   narındispersli   hissəciklər   yaradırlar.   B   qatının

yuxarı   hissəsində   (və   A

2  

  qatının   aşağı   hissəsində   )

narındispersli hissəciklər yağıntıların tərkibində çox vaxt

tünd humus birləşmələrinin qarışığı olur. Profilinin yuxarı

hissəsində,   o   qədər   də   kəskin   ifadə   olunmamasına

baxmayaraq, çimli-podzol torpaqlarda olduğu kimi kvarsın

miqdarı   artır.  Boz   meşə   torpaqlarının   genetik   qatlarının

kimyəvi   tərkibi   münasib   olaraq   üst   qatlarda   (A

1

vəA

2

)

qanunauyğun   dəyilir,  silisium   oksidinin   miqdarı   yüksəlir,

56

---

alt   qatlarda   isə   onun   miqdarı   azalır   və   bütün   başqa

komponentlərin miqdarı artır.

Boz   meşə   torpaqlarında   adətən   3%-dən   8%-ə

qədər humus vardır. Onun mənbəyi meşə və ot bitkilərinin

töküntüləridir.   Yuxarıda   enliyarpaqlı   meşələrin

töküntülərinin   səciyyəvi   xüsusiyyətləri   qeyd   edilmişdir   -

kül   elementlərinin,   xüsusilə   kalsiumun   miqdarı   çoxdur.

Əlverişli   iqlim   şəraiti   torpaq   faunasının   və   mikrob

kütlələrinin, xüsusilə kalsiumun miqdarı çoxdur. Əlverişli

iqlim   şəraiti   torpaq   faunasının   və   mikrob   kütləsinin

inkişafına səbəb olur. Onların fəaliyyəti nəticəsində bitki

qalıqlarının dəyişilməsi, çimli-podzol torpaqlara nisbətən,

xeyli   intensiv   gedir.   Lakin   çöküntülərin   bir   hissəsi

parçalanmayaraq,   meşə   döşənəcəyi   şəklində   toplanır.

Döşənəcəyinin   miqdarı   150-300   c/h   təşkil   edir,

çöküntülərin   meşə   döşənəcəyinə   olan   nisbəti   4:7

bərabərdir. 

Meşə   döşənəcəyində   kalsiumun   miqdarı   o   qədər

çoxdur   ki,   onun   hamısı   yuyulmağa   macal   tapmır   və

burada   vavellit   mineralının   yeni   törəməsi   (oksalat

turşusunun kalsium duzu) əmələ gəlir. 

Bitki qalıqlarının dəyişilməsi nəticəsində boz-meşə

torpaqlarında   kobud   humusla   mull   humus   arasında

müxtəlif  keçid  formalar əmələ  gəlir. Mull formalı  humus

yuyularaq,   B   qatının   yuxarı   hissəsində   narın-dispersli

minerallarla birlikdə, pərdə və axıntı əmələ gətirir. Humus

törəmələrinin   bir   hissəsi   kalsium   humatları   şəklində   A

qatında   qalır,   fulvoturşular   tipli   daha   mütəhərrik

birləşmələr   torpaq   suları   ilə   aşağı   qatlara   miqrasiya

edirlər. Buna görə boz meşə torpaqlarının humus qatında

57

---

A

2

  və   B   qatlarına   nisbətən   pH-ın   qiyməti   çox   vaxt   bir

qədər   artıqdır   ki,   burada   fulvoturşular   yuyulduğu   üçün,

torpaq   məhlulu   daha   turşdur.   Alta   getdikcə,   torpaqda,

yenitörəmiş   süxurların   təsiri   altında   fulvoturşuların

neytrallaşması nəticəsində pH-ın qiyməti yenidən yüksəlir.

Humus   birləşmələri   və   narındispersli   mineralların

miqdarı   münasib   olaraq   dəyişdiyi   üçün   udulmuş

kationların   tərkibi   qanunauyğun   dəyişilir.   Bitki

qalıqlarından   kalsiumun   çıxarılması   nəticəsində   humus

qatında onun miqdarı çoxalır. Burada, uducu kompleksin

əsaslarla   zənginlik   dərəcəsi   99%-ə   yaxındır.   Yuyulma

qatında  kalsiumun  miqdarı   azalır,  toplanma  qatında   isə

narındispersli mineralların çoxalması nəticəsində miqdar

yenidən artır. Belə halda fulvo məhlullarının təsiri altında

əsaslarla   zənginləşmə   dərəcəsi   humus   qatına   nisbətən

aşağıdır. 

Boz   torpaqlarda   profil   boyu   dəmir   və   başqa

metalların   paylanması,   çimli-podzol   torpaqlara   nisbətən

xeyli   zəif     ifadə   olunmuşdur.   Lessivaj   olunma,

narındispersli   hissəciklərin   hərəkəti   bu   torpaqların

profilinin   formalaşmasında   xüsusilə   mühüm   əhəmiyyət

kəsb   edir.   Boz   meşə   torpaqlarının   profili   boyu   seyrək

yayılmış   kimyəvi   elementlərin   paylanması   podzol

torpaqlara   nisbətən   zəif   ifadə   olunmuşdur,   lakin   yuxarı

qatlardan  elementlərin  çıxarılması   və   onların   B  qatında

toplanması yaxşı nəzərə çarpır.

14.4. Boz meşə torpaqlarının coğrafi xüsusiyyətləri və

kənd təsərrüfatında istifadəsi

58

---

Boz   meşə   torpaqlarının   yarım   tiplərinin   əmələ

gəlməsi bioiqlim şəraitindən asılıdır. Buna görə açıq-boz

meşə torpaqları boz torpaqlar zolağının şimal rayonlarına,

boz  meşə  torpaqları-orta,  tünd  boz  meşə  torpaqları  isə

cənub rayonlarına tərəf yayılmışdır. Eyni zamanda, boz

meşə   torpaqlarının   əyalət   xüsusiyyətləri   də   mövcuddur.

Hazırda   boz   meşə   torpaqlarının   Ukrayna,   Orta   Rus,

Kama boyu, Qərbi-Sibir və Baltik boyu əyalətləri ayrılır.

Hər   bir   rayonda,   yerli   şəraitə   uyğun   olaraq,   boz

meşə   torpaqları   müəyyən   fərqə   malikdir.   Məsələn,

Ukrayna   əyaləti   torpaqları   yağıntıların   yüksək   olması,

daha isti iqlimi və torpaqəmələgətirən süxurların (löslərin)

yüksək   sukeçirmə   qabiliyyətinin   olması   daha   dərin

islanmasi   ilə   səciyyələnirlər.   Burada   qalın-humus   qatı

(açıq-boz   torpaqlarda   25sm-ə   qədər   və   tünd-boz

torpaqlarda 35sm-ə qədər) olan boz torpaqlar əmələ gəlir.

Kamaboyu əyalətdə humus qatının qalınlığı azalır (açıq-

boz 20sm-ə yaxın, tünd bozlarda  45sm), lakin humusun

miqdarı artır.

Boz   meşə   torpaqlarının   mənşəyi   uzun   zaman

tədqiqatçıların   diqqətini   cəlb   etmişdir.   Bu   məsələ

barəsində   bir-birinin   diametral   əksi   olan   fikirlər

söylənilmişdir.  Korjinski-Tanfilyevin   -   meşənin   bozqırlara

(stepə)   doğru   inkişafı   zamanı   qara   torpaqların

deqradasiyası   və   Vilyamsın–bozqırların   meşələrə   tərəf

basqını   zamanı   meşə   torpaqlarının   proqradasiyası

nəticəsində   boz   torpaqların   əmələgəlmə   fərziyyələri

məlumdur.   Hazırda   boz   meşə   torpaqlarına   zəif

rütubətlənən enliyarpaqlı meşələrin landşaftları şəraitində

əmələ gələn torpaqlar tipi kimi baxmaq lazımdır.

59

---