Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bazis – yunanca özül, əsas deməkdir.
- Lessivaj – fransızca yuyulma deməkdir.
- 13.4. Qarışıq meşə zonasının hidromorf torpaqları.
torpaq suları yuylmuş kationlara şiddətli təsir göstərərək onları hidrogenlə əvəz edir. Narın dispersli kütlədə əsas koaqulyator olan udulmuş kalsium kənar edilir. Torpaq aqreqatları yumşalır, zəifləyir, 0,001mm-dən kiçik dispers hissəciklər süzülən sular vasitəsilə çıxarılıb aparıla bilir. Aşağı hərəkət etdikcə və mineral kütlə ilə qarşılıqlı təsir nəticəsində, turşular neytrallaşır, bu da pH-ın qiymətinin yüksəlməsinə səbəb olur. Eyni zamanda, narındispersli hissəciklərin udulmuş kationlarla zənginləşməsi və bu hissəciklərin çökməsi baş verir. Üst qatlardan yuyulan narındispersli hissəciklər torpaq məsamələrinin və çatlarının daxili divarlarına nazik pərdə şəklində çökürlər. Bu pərdələrin tərkibi torpaqəmələgətirən gillicələrin tərkibinə oxşardır. Az miqdarda üzvi maddələrin qarışığı da ola bilər. Gilli minerallar yüksək dərəcədə bazal 4 yapışqanlığına malik olduğu üçün, çökmə zamanı məsamələri və çatların divarlarına paralel olaraq nümunələrdən narındispersli hissəciklərin eyni istiqamətli yığıntıları əmələ gəlir. Bu, quruluşu pozulmamış torpaqdan hazırlanmış şliflərdə, mikroskop altında daha yaxşı görünür. Torpaqda narındispersli kütlə balansının öyrənilməsi zamanı müəyyən edilmişdir ki, profilin yuxarı qatından yuyulmuş 0,001-dən kiçik hissəciklərin miqdarına nisbətən, B qatında onların miqdarı çox (Qlazovskaya, 4 Bazis – yunanca özül, əsas deməkdir. 40
1972) və ya azdır (Qlazovskaya, 1974). Görünür ki, bu çöküntülərin toplanma prosesi torpaqəmələgətirən süxurların qranulometrik qanunauyğun dəyişilməsi ilə əlaqədardır. Bir halda örtük gillicələrdə aşağıdan yuxarıya doğru 0,001mm-dən kiçik ölçülü hissəciklərin miqdarının artması, digər halda isə bunun əksi müşahidə edilir. Az və ya çox dərəcədə bərabər paylanmaya dair misallar da məlumdur. Qeyd olunan məlumatlardan görünür ki, təsvir olunan torpaqlara verilən çimli-podzol adı onların genetik xüsusiyyətlərini dəqiq əks etdirmir. Onlar qarışıq meşələrin dəyişən profilə malik turş lessivaj 5 torpaqlarıdır. Bununla bərabər, hələlik onların ənənəvi adı saxlanılır. FAO-YUNESKO-nun dünyanın beynəlxalq torpaq xəritəsinin legendasında bu torpaqlar podzoluvisoli (rus sözündən podzol, latıncadan luvi – yuma və fransızcadan sol – torpaq), lessivaj olunmuş neytral torpaqlar isə luvisoli adlandırılır. Silisiumun, dəmirin, alüminiumun və başqa elementlərin suda həll olan birləşmələrinin torpaq sularında daim olması, müəyyən dərəcədə çoxlu miqdarda cansız üzvi maddələr kütləsinin olması ilə əlaqədardır. Qarışıq meşələr zonasında kimyəvi elementlər balansının öyrənilməsi göstərir ki, bütün biokütləyə nisbətən meşə döşənəyinin kütləsi 5-7 dəfə azdır, lakin kül elementləri o qədər az deyil. İl ərzində meşə bitkiləri 5 Lessivaj – fransızca yuyulma deməkdir. 41
tərəfindən mənimsənilən bu elementlərin miqdarı, xeyli dərəcədə töküntülərin tərkibində geri qaytarılmaqla bərpa olunur. Meşə biosenozlarında kül elementlərinin əsas mənbəyi meşə döşənəyidir. Cansız üzvi maddələr, mikroorqanizmlər tərəfindən tədriclə parçalanaraq, bitkilər üçün mənimsənilə bilən formada vacib elementlər verməklə, bitkilərin boy və inkişafını tənzim edir. Hesablamalar göstərir ki, silisiumun, dəmirin, alüminiumun, manqanın miqdarı döşənəkdə o qədər çoxdur ki, bitkiləri on illər müddətində təmin edə bilər. Döşənəkdən kənar edilən bu elementlərin yalnız bir hissəsi bitkilər tərəfindən mənimsənilir və buna görə su miqrasiyasına cəlb edilir. Azot və kalium kimi elementlər cansız üzvi maddələrdən azad olduqda demək olar ki, bütünlüklə bitkilər tərəfindən udulur. Beləliklə, təsvir olunan torpaqlar, birincisi, A 0 qatında kimyəvi elementlərin möhkəm birləşməsi, ikincisi, yuxarı qatlardan mineral kütlənin daha aktiv komponentlərinin yüksək enerji ilə yuyulub onların aşağıda qalın qatda toplanması ilə səciyyələnir. Nəticədə üst qatın tərkibində bir çox kimyəvi elementlərin, xüsusilə mikroelementlərin miqdarı azalır.
Tayqa meşə landşaftlarının avtomorf torpaqlarından yuyan su rejimi tipi sayəsində yuyulan kimyəvi elementlərin xeyli hissəsi qrunt sularına daxil olur. Kimyəvi elementlər qrunt suları ilə suayrıcılarından alçaq 42
yerlərə doğru miqrasiya edərək alçaq sahələrin torpaqlarında proqressiv sürətdə toplanır. Çay aralarında iynəyarpaqlı meşələrin və şiddətli yuyan su rejiminin uzun müddət üstünlüyü qalır. Torpaq qatının yuxarı hissəsinin yuyulması prosesi bilavasitə meşə döşənəyinin qatı altında, qalın podzol qatının əmələ gəlməsi torpaq qatının əmələ gəlməsinə səbəb olur. Meşələrdə ot bitkiləri deyil mamırlar inkişaf etməsi meşənin qırılmış və digər seyrək sahələrində bataqlıqlaşma və bir sıra kimyəvi elementlərin çatışmaması ilə bağlıdır. Belə ki, ot bitkilərinin özlərinin inkişafı üçün burada əlverişli şərait tapa bilməməsinin əsas səbəbi onun kül elementlərinə olduqca yüksək tələbkar olmasıdır. Torpaqəmələgəlmə
şəraiti suayrıcıların yamaclarında tamamilə dəyişir. Suayrıcıların sahələrində yuyulan kimyəvi elementlərin bir hissəsi torpaq qrunt qatının yuxarı hissəsinə daxil olaraq kül elementləri ilə qidalanmayan tələbkar olan bitkilərin – enliyarpaqlı meşələrin və kül elementləri ilə daha zəngin ot bitkilərinin sürətli inkişafına səbəb olur. Kimyəvi elementlərin böyük hissəsi relyefin alçaq hissələrinə daxil olaraq orada bataqlıqlaşma və alt bataqlıq formasını əmələ gətirir. Alçaq bataqlıqların bitki örtüyünün səciyyəvi xüsusiyyəti tərkibində kül elementləri xeyli aşağı olan üst bataqlıq bitki örtüyünə nisbətən kül elementləri ilə zəngin olmasıdır. Üst bataqlıq torfunun tərkibində 1-5 % kül vardır, alçaq bataqlıq torfunun tərkibində isə kül elementlərinin miqdarı isə onlarla faizdir. 43
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|