Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XIII FƏSİL QARIŞIQ MEŞƏLƏRİN TORPAQLARI 13.1. Torpaqəmələgəlmənin ümumi şərati
- Şəkil 13.1. Çimli-podzol torpaqların coğrafi yayılma arealları (keçmiş SSRİ ərazisində).
- Torpaqəmələgətirən süxurlar
M.A.Qlazovskaya bir qədər daha məhdud torpaq vilayətlərini ayırır. Məsələn, o, vahid Mərkəzi tayaqa - meşə vilayəti əvəzinə Baltik-kristallik qalxanı ərazisində yerləşən Şimali-Avropa (Fennoskandinav) və Şərqi- Avropa düzənliyinin isə Şimal yarısını əhatə edən Avropa- Sibir torpaq vilayətlərini ayırır. M.A.Qlazovskaya, Mərkəzi Yakutiya tayqa – çəmən bozqırlarını da sərbəst torpaq vilayəti kimi ayırır. Bu vilayətlərin daxilində torpağın quruluş və tərkib xüsusiyyətlərinə görə fərqlənən yarımzonalar və rayonlar vardır. Keçmiş Sovet İttifaqından kənarda da tayaq - meşə zonasının torpaq örtüyü eyni deyildir. Qərbi Avropa Fennoskandinaviyadan şimala səthi qleyli-podzollu və
yerləşir. Kanadanın Şimal hissəsində və Alyaskada turş qonur tayqa torpaqları yayılmışdır. 12.6. Tayqa meşə zonası torpaqlarının kənd təsərrüfat istifadəsi Tayqa meşə zonası torpaqlarının kənd təsərrüfatında istifadəsi çox böyük çətinliklərlə əlaqədardır. Bütün zona ərazisində kənd təsərrüfat bitkiləri üçün qeyri əlverişli iqlim şəraiti, Avropa hissəsinin şimalında torpaqların daşla zənginliyi, hər yerdə, xüsusilə Qərbi-Sibir düzənliyi daxilində sahələrin bataqlaşması, Yeniseydən şərqə tərəf qruntun çoxillik donuşluğunun mövcud olması – bütün bunlar əkinçiliyin inkişaf etdirilməsinə çox mane olur. Bununla belə Şərqi Avropa 32
tayqasının cənub rayonlarında və Yakutiyanın cənub- bozqır rayonlarında bir neçə əsrlər boyu torpaqların mənimsənilməsi işi səylə aparılır. Əkinçilik üçün tayqa torpaqlarının gillicəli növ müxtəliflikləri daha əlverişlidir. Tayqa landşaftları torpaqlarından səmərəli istifadə etmək üçün böyük dozada mineral və üzvi gübrələrin verilməsi, yüksək turşuluğun neytrallaşdırılması, bəzi sahələrdə daşların kənar edilməsi tələb olunur. Yakutiyanın cənub-bozqır torpaqlarının mənimsənilməsi üçün təkrar şorlaşmanın qarşısını alan tədbirlərin görülməsi vacibdir. Tayqa – meşə torpaqları zonası tibbi-gigiyena cəhətdən az əlverişlidir, çünki bu zona torpaqlarının intensiv yuyulması nəticəsində bir çox kimyəvi elementlər, o cümlədən insan və heyvanların normal inkişafı üçün vacib olan – elementlər itirilir. Buna görə də bu zonada bir sıra kimyəvi elementlərin – birinci növbədə - yodun, misin, kalsiumun və s. qismən çatışmamazlığına şərait yaradırlar (Kovalski 1964). Tayqa zonası torpaqlarının geokimyasının öyrənilməsini Sibir üçün və ərazidə faydalı qazıntı yataqlarının çox böyük miqyasda geokimyəvi axtarışı ilə əlaqədar olaraq mühüm əhəmiyyəti vardır. 33
XIII FƏSİL QARIŞIQ MEŞƏLƏRİN TORPAQLARI 13.1. Torpaqəmələgəlmənin ümumi şərati Tayqa meşə zonasından cənuba iynəyarpaqlı- enliyarpaqlı tərkibdə meşələr yayılmışdır. Bu meşələr Şərqi Avropa ovalığı ərazisində xüsusilə böyük sahə tutur, orada geniş zona əmələ gətirirlər. Ural arxasında onlar bütöv zona şəklində olmasa da, şərqə doğru, Amur sahillərinə qədər uzanıb gedir (şəkil 13.1). Avropa hissəsində bu landşaftın daha səciyyəvi torpaqları yayılmışdır. Ona görə də bu torpaqların təsviri həmin əraziyə görə verilir. Şəkil 13.1. Çimli-podzol torpaqların coğrafi yayılma arealları (keçmiş SSRİ ərazisində). 34
Avropa hissəsində yayılmış qarışıq meşələr zonasının iqlimi, tayqa meşələr zonası ilə müqayisədə, daha isti və uzun yayı ilə səciyyələnir. İllik atmosfer yağıntılarının miqdarı 500-600mm-ə yaxındır. Qərbə doğru bu miqdar artır. Asiya hissəsində isə iqlim şəraiti daha kontinentaldır, lakin hər yerdə yağıntının miqdarı buxarlanmadan çoxdur. Avropa hissəsində qarışıq meşələrin bitki örtüyü küknardan, tozağacından, ağcaqovaqdan ibarətdir, bəzən enliyarpaqlı ağac cinslərinə də rast gəlinir. Asiya hissəsində - Ural yaxınlığında ağ şam inkişaf etmişdir. Qərbi Sibirdə tozağacı və ağcaqovaq üstünlük təşkil edir. Az və ya çox yaxşı inkişaf etmiş ot örtüyü qarışıq meşələrin xarakter xüsusiyyətidir. Qarışıq meşələrin biokütləsi tayqaya nisbətən yüksəkdir və 2000-3000s/h-a çatır. Töküntülərin miqdarı da tayqa meşələrinə nisbətən üstündür, lakin qarışıq meşələrdə məhv olmuş üzvi maddələrin parçalanma prosesləri daha yüksək enerji ilə getdiyi üçün tayqa meşələrinə nisbətən burada meşə döşənəyinin qalınlığı azdır. Torpaqəmələgətirən süxurlar Avropa hissəsində valday buzlaşma dövrünün valunlu-gillicə və qumsal çöküntülərindən ibarətdir. Valunlar arasında Baltika sipəri kristallarının qırıntıları üstünlük təşkil edir. Bəzi yerlərdə moren çöküntüləri karbonatlı süxurların qırıntıları ilə zəngindir. Bir neçə min il ərzində karbonat materiallarının bir hissəsi yuyulmuş, yalnız bəzən buzlaq çöküntülərində həddindən artıq olan daşlar qorunub saxlanılmışdır. Torpaqəmələgətirən süxurlarda, daşlı materialların çoxluğu, onların üzərində əmələ gəlmiş torpaqlarda 35
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|