Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 12.2. Tayqa meşə torpaqlarının morfoloji xüsusiyyətləri
- Şəkil 12.1. Tayqa meşə landşaftı torpaqlarının coğrafi yayılma arealları: 1 - podzol; 2 - çimli-podzol; 3 – podzollaşmış boz
- Şəkil 12.2
- Podzoləmələgəlmə prosesinin
Mərkəzi və Şərqi Sibirin tayqa landşaftında baş verən proseslər xeyli fərqlənir. 12.2. Tayqa meşə torpaqlarının morfoloji xüsusiyyətləri Tayqa meşələri altında yaxşı su keçirən torpaqəmələgətirən süxurlar üzərində illüvial – humus və illüvial – dəmirli podzol torpaqlar əmələ gəlir. Bu torpaqlar Baltik kristallik qalxanında xüsusilə geniş yayılmışdır. Bu torpaqların profilinin qalınlığı şimaldan cənuba doğru tədricən artır. Cənubu tayqa zonasında qumlu və qumsal çöküntülər üzərindəki torpaqlar prinsip etibarilə belə quruluşa malikdir, lakin qatların qalınlığı böyükdür. Xüsusilə podzol qatının qalınlığı 10 – 15 sm-dək nəzərə çarpacaq dərəcədə artır. İllüvial qat daha paslı rəng alır və qalınlığı 40 sm-ə çatır. Profilin böyüməsi torpaqəmələgətirən süxurların gillicəliyinə şərait yaradır. Şərqi Avropa və Sibir tayqalarında hidromorf torpaqların əmlə gəlməsi bataqlaşma prosesi ilə əlaqədardır. Relyefin çökək elementlərində yerləşən bataqlıqlarda bataqlı torflu – qleyli torpaqlar əmələ gəlir. Bu torpaq üçün 30 sm və daha çox olan qalın torf qatının olması və ondan altda da göyümtül qleyləşmə təbəqəsinin yerləşməsi səciyyəvidir. Gillicəli buzlaq – dəniz yaxud buzlaq – göl çöküntülərindən təşkil olunmuş pis drenajlı alçaq tayqa düzənliklərində torpağın üst qatında səth suları toplanır. Torpağın su ilə doyması zamanı oksidləşmə şəraitinin vaxtaşırı reduksiya ilə (torpaq quruduqda və atmosfer havası ilə ona oksigen daxil olduqda) əvəz edilməsi çoxlu 21
miqdarda xırda konkresiyaların əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Səthi qleyli podzol torpaqlar Şərqi Avropa və Qərbi Sibir düzənliyinin şimalında geniş yayılmışdır (şəkil 12.1). Şəkil 12.1. Tayqa meşə landşaftı torpaqlarının coğrafi yayılma arealları: 1 - podzol; 2 - çimli-podzol; 3 – podzollaşmış boz- qonur; 4 – podzollaşmış qırmızı və sarı torpaqlar. 12.3. Podzol torpaqların genetik xüsusiyyətləri Podzol torpaqlar qumlu və qumsal torpaqəmələgətirən süxurlar üzərində əmələ gəlirlər. Torpaq profilinin əmələ gəlməsi prosesində mineral hissələrin lazımınca paylanması baş vermir. Belə ki, burada narın dispers hissəciklər ya heç yoxdur və ya az miqdardadır, daha iri hissəciklər isə aqreqatlararası məsamələrdə hərəkət edə bilmir. Bunun nəticəsində əsas 22
kimyəvi elementlərin miqdarı podzol torpaqların genetik qatları boyu zəif dəyişir. Kimyəvi analiz rəqəmlərinə çox diqqətlə baxdıqda aydın olur ki, A 2 podzol qatında dəmir oksidinin miqdarı azalır, illüvial B qatında isə artır. Mütləq halda bu miqdar çox deyil, lakin A 2 qatına görə dəmir oksidinin miqdarı iki dəfə çoxalır. Görünür, podzol torpaqların profilinin kəskin differensiasiyası mineral komponentlərlə deyil, torpağın üzvi maddələrinin
paylanması ilə
əlaqədardır (şəkil 12.2). Podzol torpaqlarda humusun tərkib və miqdarının öyrənilməsi ilə müəyyən edilmişdir ki, onun xeyli hissəsi mütəhərrik formalardan, humin və fulvoturşularından ibarətdir. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, çox mütəhərrik və aqressiv humus birləşmələri, xüsusilə - fulvoturşular meşə döşənəcəyində daha çoxdur. Doğrudur, iynəyarpaq bitki qalıqlarının mikrobioloji proseslər nəticəsində dəyişməsindən humin turşuları da əmələ gəlir, lakin onlar fulvoturşularla müqayisədə meşə döşənəcəyindən zəif yuyulur və torpağın profili boyu alt hissələrinə çətinliklə aparılır. Meşə döşənəcəyində fulvoturşunun miqdarı çox olduğundan A 0 qatının reaksiyası çox turşdur, pH – 3,5- 4,0. Şəkil 12.2 23
Fulvoturşuların torpaq profilinin alt qatlarına yuyulması prosesində onların neytrallaşması və fulvoturşuların çökməsi baş verir. Eyni zamanda bununla əlaqədar pH – 5,5-6,0-ya kimi artır. Mikroskop altında baxılan şəffaf şlifdə, tərkibində dəmir olan qonur üzvi maddə, podzolların mineral dənələrinin səthində nazik pərdə əmələ gətirdiyi yaxşı görünür. Beləliklə, podzol torpaqların illüvial qatındakı qonur rəng üzvi birləşmələrin və dəmir oksidinin yuyulması ilə əlaqədardır. Darçını – qəhvəyi rəng B qatında xeyli miqdarda üzvi maddələrin, paslı- qonur rəng isə dəmir oksidinin toplandığını göstərir. Podzoləmələgəlmə prosesinin uzun müddət öyrənilməsinə baxmayaraq çox şey hələ aydınlaşdırılmamış qalmışdır. Alimlərin əksər hissəsi podzoləmələgəlməyə A 2
fulvoturşularla parçalanmasının nəticəsi kimi baxır. Bu fikrə görə süzülən torpaq məhlulu A 2
parçalanma məhsullarını aparır, B qatında çökdürür, nəticədə A 2 qatı rəngsizləşir, yəni açıq (kül) rəng alır. Deməli, illüvial qatda bütün hər nə toplanmışdırsa, podzol qatından yuyulub gətirilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, podzol torpaqların mikroskopik tədqiqatı zamanı mineralların aydın aşınma əlamətləri müəyyən edilmişdir. A 2
kiçik mineral qırıntıları, o cümlədən aşınmaya davamsız olan piroksenlər, amfibollar iştirak edir. Bu onu göstərir ki, ümumiyyətlə podzol torpaqlarda, o cümlədən A 2 qatında mineralların sürətlə yenidən törəməsi baş vermir. 24
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|