Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəkil 11.3. Tundra landşaftlarının torpaqları.
- Qleyli-tundra torpaqları
- 11.4. Arktika və tundra landşaftı torpaqlarının kənd təsərrüfat istifadəsi
olmayan qalınlığa malikdir. A T
qatından aşağı "B" qatına tədricən keçən, morfoloji cəhətdən torpaqəmələgətirən süxurlardan çox zəif fərqlənən qəhvəyi-qonur rəngli nazik humus qatı yerləşir.
Şəkil 11.3. Tundra landşaftlarının torpaqları. Torpaq-qrunt kütləsinin vaxtaşırı donma və açılma prosesləri və bu halda onun dəfələrlə bir-birinə qarışması aydın qatlı profilin əmələ gəlməsinə mane olur. Torflu qat, adından göründüyü kimi, əsas etibarilə üzvi maddələrdən ibarətdir. A 2 qatında (torfsuz qatda) humusun miqdarı azdır, adətən 1-3%-dən artıq deyildir. 13
Humusun tərkibində asan həll olan sulfat birləşmələri daha çoxdur. Bunun nəticəsi olaraq turş qonur tundra torpaqları aydın ifadə edilən turş reaksiyaya malikdir. Bu torpaqların üst qatının sulu çəkimində pH-ın qiyməti 5-ə yaxındır. Profilin aşağı qatlarında pH-ın qiyməti 5,5-6-ya kimi arta bilir. Kimyəvi analizin nəticələri turş qonur tundra torpaqlarının profili boyu maddələrin yenidən paylanmasını təsdiq edir. Udulmuş kationların miqdarı bütünlükdə çox deyil, torflu qatda onlar daha çoxdur. Bu, kationların biogen yolla toplanması və onların məhv olmuş üzvi maddələrin parçalanması zamanı əmələ gəlməsilə izah edilir. Mütəhərrik humus birləşmələri A T qatından yuyulurlar. Bu halda onlar dəmir, alminium və bəzi seyrək yayılmış kimyəvi elementlərlə birləşmələr əmələ gətirərək A T qatından yuyulur və "B" qatında toplanırlar.Qeyd etmək lazımdır ki, bu elementlərin gözlə görülə bilən toplantısı tamamilə nəzərə çarpmır. Qleyli-tundra torpaqları turş qonur tundra torpaqlarından fərqli olaraq torpaq-qrunt sularının çətin drenaj olunduğu və oksigenin çatışmadığı şəraitdə əmələ gəlir. Bu topaqların formalaşması pis drenaj olunan düzənliklərdə suların uzun müddət durğun fonunda zəif parçalanmış suayrıcılarında, çox zaman çox illik donuşluğun səthində gedir. Bu torpaqlar mamırlı-şibyəli və kollu tundra yarımzonalarının alçaq düzənliklərində geniş yayılmışdır. Bu torpaqların profili üçün torpaq qatının su ilə doyma şəraitinə reaksia prosesləri nəticəsində əmələ gələn qleyli qatın olması səciyyəvidir. Burada dəmirin, dəmir iki oksid formasında toplanması, 14
qleyli qatın göyümtül-boz rəng almasına səbəb olur. Bu qat bilavasitə humus qatının altında yerləşir və çoxillik donuşlu qatın üst səthinə qədər davam edir. Bəzən humus qatı ilə torpaqların profilinin qleyləşmiş hissəsi arasında boz-paslı ləkələrlə növbələşən nazik ləkəli qat yerləşir. Qleyli-tundra torpaqlarında humusun miqdarı 1- 3%-ə qədərdir. Reaksiyası isə neytrala yaxındır. Nisbətən yumşaq iqlim şəraiti ilə fərqlənən tundranın cənub yarımzonası torpaqarında yaxşı ifadə olunan torf qatı formalaşır. Bu halda torflu-qleyli-tundra torpaqları ayrılır. Çoxillik donuşluğun dərində yerləşdiyi şəraitdə qleyli-tundra torpaqları daha çox yuyulmuş olur və turş reaksiyaya malikdir. Tundranın cənub yarımzonasının mənfi relyef elementlərində bataqlı–tundra torpaqları əmələ gəlir. Onların formalaşması qleyli-tundra torpaqlarının yayıldığı sahələrdən axıb gələn suların təsiri altında baş verir. Yamaclarda, daha kontinental şəraitlərdə tundra-
taxıl) altında, yaxşı drenaj olunma şəraitində əmələ gəlir. Onlar qida elementlərinin nisbətən yüksək miqdarı ilə fərqlənirlər (ana süxurların kalsiumla zəngin olması hesabına, yaxud çayların subasarında yerləşməsi nəticəsində), yaxşı ifadə edilmiş, çim və humus qatları vardır. Tərkibində yüksək miqdarda humusa (5-10%) və zəif turş, demək olar ki, neytral reaksiyaya malikdir. Tundranın cənub hissəsində 4-5 m-ə qədər qalınlığı olan poliqonal torfluqlara rast gəlinir ki, buda 15
tundranın müasir şəraiti üçün qeyri adi dərəcədə böyükdür. Torfluqlarda ağac gövdələri kötüklərinin qalıqlarına rast gəlinir. Torfluqların aşağı hissəsi daimi donmuş vəziyyətdə olur, səthi isə adətən şaxta vuran çatlara parçalanmış və qabarmışdır. Bu torfluqlara holotsenin ortasında az sərt iqlim şəraitində, müasir tundranın yerində tayqa və meşə tundra landşaftı yayıldığı zaman meydana gəlmiş çox qədim (relikt) törəmə kimi baxılır.
Tundra şimal maralçılığının yem bazası kimi böyük əhəmiyyətə malikdir. Əsas otlaqlar mamırlı-şibyəli və kolluqlu tundralar, həmçinin holofit 3
çəmənliklərindədir. Arktika tundra isə maralçılıq üçün az yararlıdır. Tundra zonasında əkinçilik yalnız son dövrlərdə inkişaf etməyə başlamışdır. Qütb dairəsindən şimala kənd təsərrüfatı bitkilərinin yayılmasında keçmiş SSRİ Elmlər Akademiyası Qütb botanika bağı əməkdaşlarının tədqiqatları və Xibində olan Ümumittifaq bitkiçilik institutunun qütb təcrübə stansiyası, həm də Naryan Mardakı kənd təsərrüfatı təcrübə stansiyası mühüm rol oynamışdır. Hal-hazırda tundra zonasının bir sıra rayonlarında, xüsusilə iri sənaye mərkəzlərinin (Noril, İqarka və b.) 3 holofitlər şoranlıqda bitən bitkilərə deyilir. 16
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|