Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil

ətraflarında   tərəvəz   bitkiləri   əkilir.  Tundranın   əsas   kənd

təsərrüfatı   bitkiləri-kartof,   kələm,   soğandır;   istixanalarda

bir çox başqa bitkilər də becərilir. Arpanın yetişdirilməsi

barədə elmi iş aparılır.

Tundra torpaqlarının mədəniləşdirilməsi üçün əsas

məsələ istilik rejimi və aerasiyanı yaxşılaşdırmaqdır, hər

şeydən əvvəl bu məqsədlə təbii drenajı olan və daha çox

isinən   sahələr   seçilməlidir.  Bunun   üçün   orta   və   yüngül

gillicəli,   çınqıllı   yüksəkliklər,   cənub,   yaxud   cənub   qərb

ekspozisiyalı   və   şimal   küləklərindən   yaxşı   qorunan

sahələr  daha  uyğundur. Tundra  torpaqlarının  həm  üzvi,

həm də mineral gübrələrə böyük ehtiyacı vardır. Bakterial

gübrələr də mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

17

---

XII FƏSİL

TAYQA-MEŞƏ LANDŞAFTLARININ TORPAQLARI

Meşə   landşaftlarının   (dağ   rayonları   hesaba

alınmadan)   torpaqları   bütün   keçmiş   Sovet   İttifaqı

ərazisinin 1/3-dən çoxunu tutur. Qərbi Avropada və Şimali

Amerikada   olduğu   kimi   bu   landşaftlar   şimal

yarımkürəsinin   boreal   və   subboreal   iqlim   şəraitində   də

geniş   meşə   qurşağı   əmələ   gətirirlər.   Bu   nəhəng   ərazi

yekcins   deyil:   müxtəlif   rayonların   meşə   landşaftları   öz

torpaqəmələgəlmə şəraitlərinə görə xeyli  fərqlənirlər.  İlk

növbədə   meşə   qurşağının   daxilində   iynəyarpaqlı   tayqa

meşələrinin   boreal   zonası   və   tayqa   yaxınlığında

enliyarpaqlı   –   iynəyarpaqlı   qarışıq   meşələrin   subboreal

zonası   ayrılır.   Bu   zonadan   cənuba   ara-sıra   yarpaqlı

meşələr   yayılmışdır.   Avropa   və   Şimali   Amerikanın

subboreal meşələrinin xeyli hissəsi məhv edilmişdir. Buna

görə   də   vaxtilə   meşə   bitkilərinin   təsiri   altında   əmələ

gəlmiş torpaqlar uzun müddətdir ki, meşəsiz landşaftlar

şəraitində inkişaf edir. 

  

12.1. Torpaqəmələgəlmə şəraiti.

Tayqa zonasının iqlim şəraiti radiasiya balansının

artması ilə əlaqədar olaraq nəinki şimaldan cənuba, həm

də   qərbdən   şərqə   doğru   qanunauyğun   dəyişir.   Bu

istiqamətdə   iqlimin   kontinentallıq   dərəcəsi   də   artır.

Karelya   tayqasında   yanvarın     orta   temperaturu   –10

0

C,

iyulda   isə   +15

0

C   olur:   Atmosfer   çöküntülərinin   miqdarı

18

---

500   mm-yə   yaxındır.   Həmin   en   dairəsində   Yeniseydən

şərqə tərəf iqlim kəskin kontinentaldır: yanvarın orta aylıq

temperaturu   -   30

0

C   və   daha   aşağıdır,   orta   aylıq

temperatur   amplitudu   50–60

0

C   təşkil   edir,  illik   atmosfer

çöküntülərinin   miqdarı   150   –   200   mm-yə   qədər   azalır.

Sibirin   tayqa   rayonlarında   çoxillik   donuşluq   inkişaf

etmişdir, lakin torpaq – qrunt kütləsi yayda 50 – 100 sm,

qumlu sahələrdə isə 250 sm-yə qədər donuşluqdan açılır.

Buna   görə   də     donuşluq   ağacların   çox   da   dərinə

getməyən kök sistemlərinin inkişafına maneəçilik törətmir.

Tayqa   zonasının   bütün   ərazisi   üçün   ümumi  iqlim

xüsusiyyətləri nisbətən sərin yayı (orta aylıq temperatur

14 – 16

0

C-ə yaxın) və müsbət rütubət balansı (atmosfer

çöküntülərinin   buxarlanmanın   miqdarından   üstünlüyü)

olmasıdır.

Torpaqəmələgətirən süxurlar  Avropa hissəsində

əsas   etibarilə   buzlaq   çöküntülərindən   ibarətdir.   Baltik

kristallik   qalxanı   sahəsində   bu,   kobud   buzlaq   daşlı

qumlardan və qumsallardan ibarət olur, bunların fonunda

bəzən   daha   ağır   göl   –   buzlaq   çöküntülərinə,   məsələn,

lentşəkilli   gillərə   rast   gəlirik.   Ural   istiqamətində,

torpaqəmələgətirən   süxurlar   zəif   daşlı   və   çox   gillicəli

xarakterə   malik   olur.   Uraldan   şərqə,   Qərbi   Sibir

düzənliyinin şimal yarısında torpaqlar buzlaq – dəniz və

göl – buzlaqlarının qumlu – qumsal çöküntüləri üzərində

inkişaf   edir.  Yeniseydən   şərqə   tərəf   torpaqəmələgətirən

süxurlar yuxa çınqıllı çöküntülərdən, ovalıqların qumsal –

gillicəli allüvial – göl çöküntülərindən təşkil olunmuşdur.

Zonanın   üstünlük   təşkil   edən  bitki   örtüyü

iynəyarpaqlı meşələrdir. Baltik qalxanı ərazisində seyrək

19

---

şam, şərqə tərəf küknar, ağ şam ağacları üstünlük təşkil

edir. Uraldan şərqə ağ şamın miqdarı artır, qara şam və

sidr ağacları meydana gəlir.

Mərkəzi və Şərqi Sibirdə seyrək qara şam meşələri

üstünlük   təşkil   edir.   İynəyarpaqlı   meşələr   zonası   iki

yarımzonaya   bölünür.   Şimal   yarımzonasını   mamırlı

bataqlıqlarla   növbələşən,   bataqlaşmış   iynəyarpaqlı

meşələr əmələ gətirir. Burada mamırlarla yanaşı otlar da

bitir.  Tayqa   zonasının   bütün   ərazisinin     20%-ə   yaxınını

bataqlıq   bitkiləri   tutur.   Çəmənliklər   altında   sahə   böyük

deyil.

Bitki   örtüyünün   mühüm   xüsusiyyətlərinə   görə

Yakutsk   –  Vilyuy  ovalığı   xeyli   fərqlənir.  Sibir  tayqasının

mərkəzində   yerləşən   bu   böyük   vilayətdə   tozağacı

meşələri   və   otlu   –   mamırlı   bataqlıqlarla   növbələşən

bozqırlaşmış   çəmən   və   çəmən   –   çöl   bitkiləri   geniş

yayılmışdır.

  İynəyarpaq   meşə   bitkilərinin   biokütləsi   xeyli   yüksəkdir

(1000   –   3000   sen/h),   lakin   töküntülərin   miqdarı

biokütlənin   yalnız   bir   neçə   faizini   təşkil   edir:   Şimal

yarımzonasında 3 – 40 sen/h-dan, cənub yarımzonasında

0   –   70   sen/h-a   qədərdir.   Ümumi   töküntüdə   kül

elementlərinin   miqdarı   böyük   deyil,   50   –  80   kq/h   təşkil

edir.  İynəyarpaqlı   meşələrın   biokütləsinin   mühüm   tərkib

hissəsi   –   torpağın   üst   qatında   çürüməmiş   töküntü

məhsullarından ibarətdir.

Rusiyanın   Avropa   hissəsi,   Amerika   materiki   və

Qərbi   Sibirin   tayqa   meşələrində   torpaqəmələgəlmə

prosesində   nisbətən   ümumi   cəhətlər   çoxdur,   lakin

20

---