Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil

torpaqlarının   əmələ   gəlməsi   üçün   ən   əlverişli   sahələr

okean   adalarının   düzənlik   hissələri   və   hündür   dəniz

terraslarıdır.

Mikrorelyef formaları üçün kobud daş qırıntıları ilə

haşiyələnmiş,   narın   torpaq   materiallarından   ibarət   zəif

qabarıq  sahələr  xarakterikdir.  Bu formalar  daş  həlqələr,

daş çoxbucaqlılar və s. adlarla məşhur olub kriogenez

2

hadisələrlə   əlaqədardır.   Görünür   ki,   donma-açılma

prosesində   daha   yüksək   rütubət   tutumlu   narın   torpaq

materialları iri süxur parçalarını kənarlara doğru sıxışdırır.

Eyni cinsli qumsal-gillicəli çöküntülər üzərində dörd, beş

ve altıbucaqlı birləşmələr əmələ gətirən poliqonlar əmələ

gətirir. Bu formalar torpaq-qrunt kütləsinin şaxtanın təsiri

nəticəsində çatlamasından yaranır.

Arktika   torpaqlarının  morfoloji   və   genetik

xüsusiyyətləri  olduqca   özünəməxsusdur  (şəkil   11.2).

Torpaq   profilinin   qalınlığı       torpaq-qrunt   təbəqəsinin

mövsümi donuşluğunun açılma dərinliyi ilə müəyyən edilir

ki,   bu   da   İ.S.Mixaylova   görə   orta   hesabla   40   sm-ə

bərabərdir.   Torpaq   profilinin   differensiasiyası   (qatlara

ayrılma dərəcəsi) zəif ifadə edilmişdir. Genetik qatlar tam

şəkildə   ancaq   ayrı-ayrı   sahələrdə,   adətən   mikro

çökəkliklərdə poliqonalların çatları yanında olur. 

Arktika torpaqları profilinin üst hissəsində humusun

miqdarı   3-5%-dən   artıq   olmur   və   əsas   etibarilə   arktika

bitkilərinin   yeraltı   hissələri   əmələ   gəlir   ki,   bu   da   bütün

2 

Kroys (yunan sözü) – soyuq deməkdir. Kriogenez – alçaq remperaturda

dağ süxurlarının kompleks proseslərlə dəyişməsi.

 

5

---

bioloji kütlənin 80-90%-ni təşkil edir. Humusun tərkibində

fulvo turşuların miqdarı huminlərə nisbətən çoxdur. Həm

də sərbəst aqressiv fulvo turşular demək olar ki, yoxdur.

Bu   həm   iqlim   şəraitləri,   həm   də   torpaq

mikroorqanizmlərinin   tərkibində   yosun   və   bakteriyaların

çoxluğu   ilə   izah   edilir. Arktika   torpaqlarında   mikrobioloji

fəaliyyət   xeyli   intensiv   gedir,   bunu   mikroorqanizmlərin

sayının   çoxluğu   təsdiq   edir.   E.N.Mişustin   və

B.A.Mirzəyevanın (1964) məlumatlarına görə 1 qr arktika

torpağında yüz minlərlə bakteriyalar vardır.

Şəkil 11.2. Arktika torpaqları

6

---

Arktika   torpaqlarının 

su   rejimi

 bir   sıra

xüsusiyyətlərə   malikdir.   Yayın   əvvəlində   buzlaqların   və

qarların əriməsi nəticəsində torpaq örtüyü həddindən artıq

rütubətlidir.   Lakin   tezliklə   sutka   ərzində   əmələ   gələn

insolyasiya  və  güclü küləklər nəticəsində torpaq sürətlə

qurumağa   başlayır,   bu   halda   o   çatlayaraq   poliqonal

sistemli yarıqlar əmələ gətirir.

Biokimyəvi proseslər və su rejiminin xüsusiyyətləri

nəticəsində  arktika torpaqları zəif turş və demək olar  ki,

neytral   reaksiyaya     malikdir     ki,   bu     da   torpaq   əmələ

gətirən süxurlarda neytral, hətta zəif qələvi reaksiya   ilə

əvəz   olunur.   Uducu kompleks demək olar ki, əsaslarla

tam doymuşdur. Udulmuş ionlar arasında adətən kalsium

üstünlük təşkil edir, lakin dəniz sahili  rayonlarda udulmuş

maqneziumun   miqdarı   kəskin   surətdə   artır.   Torpağın

qısamüddətli   quruması   və   kriogen   yolla   duzların   səthə

qalxması   ayrı-ayrı   sahələrdə   müxtəlif   duz   bozartılarının

əmələ gəlməsinə  səbəb olur. 

Arktika   torpaqlarının   üst   qatları   üçün   biogen

mənşəli   dəmir   oksidinin   toplanması   səciyyəvidir,  bu   da

çox  güman   ki,   az   mütəhərrik   dəmir-üzvi   birləşmələrdən

ibarətdir.

Yüksək   rütubətlənən   sahələrdə,   çökəkliklərdə   və

subasarların   terrasyanı   sahələrində   su   yığılıb   qalır   və

qleyləşmə   prosesi   başlayır.   Burada   nəticədə  qleyli

arktika torpaqları  əmələ gəlir.  Dəniz suları ilə vaxtaşırı

tutulan   sahil   düzənliklərində   natrium   və   maqnezium

xloridləri ilə şorlaşmış şoran torpaqlar əmələ gəlir.

11.2. Tundra landşaftlarının torpaqları

7

---

Karel   sözü   olan   "tundra"   (fin   dilində   ″tunturi″)

meşəsiz yer deməkdir. Tundra landşaftları Kola və Kanin

yarımadalarında,   Peçora   və   Vorkutanın   cənub

hövzəsində,   Yamal,   Qıdan,   Taymır   yarımadalarında   və

sonra Orta Sibir yaylasından şimala, Şimal Buzlu okean

dənizlərinin   Şərqi   Sibir   sahələrində,   Çukot

yarımadasında,   Kamçatkada   və   Oxot   dənizi   şərq

sahillərinin   şimali   hissələrində   geniş   yayılmışdır.   Bu

torpaqlara   həmçinin   Amerika   materiki   və   Alyaska

yarımadasının şimal hissələrində Baforta dənizi, Viktoriya

adası,   Baffin   körfəzi   sahillərində   xeyli   geniş   ərazilərdə

rast   gəlinir.   Cənub   yarımkürəsində   tundra   torpaqları

yoxur.

Tundranın iqlim şəraiti mənfi orta illik temperaturu

ilə   səciyyələnir.   Materikin   Avropa   hissəsində   -   2

0

C-dən

Asiya və Amerika hissələrində - 12

0

C–dək dəyişir. İyulun

orta   temperaturu   bir   qayda   olaraq   +10

0

C-dən   yuxarı

qalxmır,   yanvarın   orta   temperaturu   isə   çox   aşağıdır.

İndiqirka-Kolım   tundrasında   hətta   -   30-40

0

C-dək   düşür.

Şaxtasız   dövr   çox   çəkmir,   adətən   3   aya   yaxındır.

Yağıntıların   miqdarı   şərqdə   il   ərzində   150-250mm,

Rusiyanın   Avropa   hissəsində   daha   yüksəkdir.   Kola

yarımadası tundrasında 450mm, Vorkuta rayonunda 360

mm-dir.   Yay   dövrü   üçün   havanın   yüksək   nisbi   rütubəti

(80-90%)   və   fasiləsiz   günəş   işığı   (ağ   gecələr)

səciyyəvidir.

Tundra bitki örtüyünün tərkibində kollar, kolcuqlar,

ot   bitkiləri,   mamırlar,   şibyələr   üstünlük   təşkil   edir.

Tundrada   ağac   bitkiləri   yoxdur.   Bu,   bir   sıra   səbəblərlə

8

---