Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil

XI FƏSİL

ARKTİKA VƏ TUNDRA LANDŞAFTLARININ

TORPAQLARI

Şimal   yarımkürəsinin   adalarında   və   materik

hissəsinin   arktika   və   subarktika   qurşaqlarında

özünəməxsus   meşəsiz   landşaftlar   yerləşir.   Bunların

tutduğu   sahə   Yer   kürəsi   qurusunun   4   faizə   yaxın

hissəsini, Rusiya ərazisinin isə 8%-dən çoxunu təşkil edir.

Bu   ərazidə   arktika   və   tundra   landşaftları   torpaqları

ayırırlar.   Tundra   torpaqları   Avrasiya   ərazisində   Şimal

Buzlu okean dənizlərinin sahilləri boyu geniş zolağı tutur.

Tundranın   çox   hissəsi   Şimal   qütb   dairəsindən   kənarda

yerləşir, ancaq Asiya kontinentinin şimal-şərqində tundra

landşaftları Berinq dənizi sahili boyu xeyli cənuba düşür

(şəkil 11.1).  Bu onunla izah edilir ki, alçaq temperaturla

müşayət   olunan   havanın   yüksək   nisbi   rütubəti   meşə

bitkilərinə   əlverişsiz   təsir   göstərir.   Tundra   torpaqları

Alyaskada   və   Şimal   Amerikada   qütb   dairəsinin   kənar

hissələrində,   İslandiyada   və   Qrenlandiyanın   cənub

sahillərində   geniş   yayılmışdır.   Artika   torpaqları   Şimal

Buzlu   okeanın   daimi   buzlarla   örtülməyən   ada   və

arxipelaqlarında da vardır.  

  Tundra-arktika   landşaftları   nisbətən   cavan

törəmələrdir.   Geoloji   məlumatlar   təsdiq   edir   ki,   qütb

dairəsindən   kənarda   yerləşən   rayonlarda,   neogen

dövründə   iynəyarpaqlı   meşələr   yayılmışdır.   Tundra-

arktika landşaftlarının meydana gəlməsi  və formalaşması

1

---

dördüncü dövrdə böyük materik buzlaşmalarının inkişafı

ilə əlaqədar olmuşdur.

Şəkil   11.1.Arktika   və   tundra   landşaftı   torpaqlarının   coğrafi

yayılma arealları.

11.1. Arktika  landşaftlarının torpaqları

Son   illərin   tədqiqatları   Arktika   və   Antarktidanın

yüksək   enlikli   vilayətlərində   ilkin   primitiv   torpaqların

formalaşmasını müşahidə etməyə imkan vermişdir.  

Antarktidada   qütb   səhra   torpaqları     qitənin   sahil

hissələrində   buzdan   azad   olan   oazislərdə   fraqmentlər

şəklində yayılmışdı. Oazislər Antarktidanın ancaq 0,06%--

ə   qədərini   tutur.   Onlardan   ən   böyükləri   Banker,

Bestfoil,Eymeri,   Teylor-Rossa   və   Viktoriyadır.   Burada

yağıntı çox az düşür, daxili hissələrdə ildə 62-80mm, sahil

zonalarında   isə   300mm-ə   qədər   müşahidə   olunur.

Yağıntılar   hətta   yayda   da   qar   şəklində   düşür   və   əsas

2

---

hissəsi buxarlanır. Oazislərin bitki örtüyü çox kasaddır :

qayaların   üzərində   adda-budda   müxtəlif   növ   şibyə   və

mamırlar   nəzərə   çarpır.     Qayaların   çatlarında   yaşıl   və

göy-yaşıl yosun florası üstünlük təşkil edir.

Antarktidanın qütb səhra torpaqları yay ərzində 30-

40 sm qalınlıqda buzlardan əriyirlər. Onlar üçün qırmızı-

qəhvəyi   və   narıncı   rəng   xarakterikdir   ki,   bu   da   dəmir

hidrooksidlərinin olması ilə əlaqədardır.

Arktika   torpaqları   Şimal   Buzlu   okeanı   adalarında

Qrenlandiyanın   şimal   sahilləri,   Şimali   Amerika

arxipelağının şimal adaları Frans-İosif torpağı Şpisbergen

adaları,   Yeni   Torpaq,   Şimal   Torpağı,   Novosibirski

adalarında,   həm   də   Taymır   yarmadasının   kontinental

hissələrində yayılmışdır.

Antarktidanın qütb səhra torpaqları yay ərzində 30-

40 sm qalınlıqda buzlardan əriyirlər. Onlar üçün qırmızı-

qəhvəyi   və   narıncı   rəng   xarakterikdir   ki,   bu   da   dəmir

hidrooksidlərinin olması ilə əlaqədardır.

Arktika   torpaqları   Şimal   Buzlu   okeanı   adalarında

Qrenlandiyanın   şimal   sahilləri,   Şimali   Amerika

arxipelağının şimal adaları Frans-İosif torpağı Şpisbergen

adaları,   Yeni   Torpaq,   Şimal   Torpağı,   Novosibirski

adalarında,   həm   də   Taymır   yarmadasının   kontinental

hissələrində yayılmışdır.

Antarktidadan fərqli olaraq Arktikada buzdan azad

sahələr  daha  çoxdur. Kanada-Arktika  arxipelağının  bəzi

adaları (Prins-Patrik, Melvill, Makkenzi-Kinq, Baterst) buz

örtüyünə malik deyillər.

3

---

Arktika   qütb   səhralarının   iqlimi   Antarktidaya

nisbətən   az   kəskindir.  Antarktidada   bir   dənə   də   çiçəkli

bitki olmadığı halda,  Arktikanın alçaq relyef formalarında

küləkdən qorunan sahələrdə çiçəkli bitkilərə də (çiyanotu,

drias, qütb qırtıcı və s.) inkişaf tapmışdır.

Arktikanın  iqlim   şəraiti  çox   kəskindir.   Orta   illik

temperatur   -   10

0

C-dən   -   14

0

C-ə   kimidir.   Yayda   orta

sutkalıq  temperatur  5

0

S-dən  çox  olmur.  Nəhəng  qar   və

buz kütlələrinin toplanması havanın xeyli qızmasına mane

olur. Şaxtasız  dövr  adətən 12-14  gün davam  edir. Qış,

arktik   zonanın   qərb   hissəsində   şərqə   nisbətən   xeyli

yumşaqdır. Frans-İosif torpağında orta fevral temperaturu

- 19

0

C olduğu halda, Şimal Torpağında - 27

0

C-dir.

Bitki   örtüyü  çox     seyrək   olub,   mamırlar,  taxıllar

fəsiləsi üstünlük təşkil edir. Ən kəskin soyuq rayonlarda

bitkilər   ərazinin   yalnız   5-10%-ni   örtür.   İqlim   şəraitinin

yumşalması ilə torpaq səthinin bitki ilə örtülmə dərəcəsi

artıb   50-70%-ə   çatır.   Bitkilərin   illik   artımı   hər   hektar

sahəyə düşən quru üzvi maddənin miqdarı ilə ölçülür.

Arktika   qurusunun   çox   hissəsi   əsas   süxurlar

(çöküntü-metamorfik və püskürmə süxurlar) və dördüncü

dövrün   narın   çöküntüləri   ilə   örtülmüşdür.  Bu   çöküntülər

su-buzlaq   və   dəniz   mənşəlidir,   qranulometrik

1

  tərkibi

əsasən yüngüldür. Bəzi yerlərdə bu çöküntülərin üzərində

yuxa gillicə örtük yerləşir. Kristallik süxurların üzə çıxdığı

sahələrdə çınqıllı səpintilər yayılmışdır.

Relyefdə  buzlaq   abrazion   və   akkumulyativ

formalar   mühüm   əhəmiyyət   kəsb   edir.   Arktika

1 Qranulometrik tərkib - əksər torpaqşünaslar mexaniki tərkib işlədir.

4

---