Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 9.2. Torpağın şaquli zonallıq qanunu
- Şəkil 9.2. Qafqaz dağlarında şaquli zonallığın təzahürü
- Zonaların “interferensiyası” yaxud “düşməsi”
- “Torpaq zonalarının miqrasiyası”
- 9.3. Torpağın fatsiallıq (əyalət) qanunu
2) Dağ sistemlərində torpaq örtüyünün şaquli zonallıq (qurşaqlıq) üzrə tərkib və strukturunun cənub enliklərində şimala nisbətən mürəkkəbləşməsi. 3) Humid və semihumid landşaftlarda torpaq-bitki sistemində cənub istiqamətində torpağın bioloji məhsuldarlığının, udma tutumunun və elementlərin bioloji dövranında tiplərin müxtəlifliyinin artması. Yadda saxlamaq lazımdır ki, Dokuçayevin zonallıq qanunu təkcə torpaq coğrafiyasına aid deyil. O ümumi coğrafi qanundur. Zonallıq qanunu təsiri həm də təkcə kontinentlərin təbii şəraitinə deyil, eyni zamanda okeanlara aiddir. Elə buna görə də o dünyəvi qanundur, onun Dokuçayev tərəfindən kəşfi isə təbiətşünaslığın ən böyük nəaliyyətidir. Hal-hazırda Dokuçayevin torpağın üfüqi zonallığı haqqında təlimi torpaq-coğrafi tədqiqatlara dair yeni faktiki materiallar əsasında daha da təkmilləşdirilmiş və zənginləşdirilmişdir.
Şaquli zonallığa dağ zonallığı da deyilir. Torpağın şaquli zonallıq hadisəsi, yüksəklik üzrə bir torpaq zonasının başqası ilə qanunauyğun dəyişməsi olub, ilk dəfə 1899-cu ildə V.V.Dokuçayev tərəfindən Qafqaz torpaqlarının tədqiqi zamanı müəyyən edilmişdir. O, özünün “Təbii zonalar haqqında təlim” adlı əsərində şaquli zonallıq barədə belə yazmışdı: “Bir halda ki, ərazinin yüksəlməsi ilə birlikdə həm iqlim, həm bitki və heyvanat aləmi – yəni bütün torpaqəmələgətirən amillər qanunauyğun tərzdə dəyişir, deməli, öz-özünə aydındır ki, torpaq da dağın ətəyindən (məs.: Kazbek, yaxud Araratın) onların qarlı zirvələrini də qalxdıqca qanunauyğun 118
şəkildə... dəyişməlidir”. Dokuçayev belə bir fikir də söyləmişdir ki, şaquli zonallıq öz tərkibinə görə üfüqi zonallığın analoqudur, başqa sözlə dağlara qalxdıqca orada bir-birini əvəz edən torpaq zonaları düzənlik üzrə şimala doğru bir-birini üfüqi dəyişən zonaların eynidir. Sonrakı müşahidələr Dokuçayevin ideyasını əsas kimi təsdiq etsə də, bununla belə, şaquli zonallığın dünyanın bir çox regionlarında torpaq tiplərinin həm genetik strukturu, həm də onların qarşılıqlı yerləşmə xarakterinə görə fərdliliyini və özünəməxsus olmasını göstərdi. Bu da, şübhə yoxdur ki, dağ torpaqəmələgəlmə şəraitinin çox müxtəlifliyi ilə əlaqədardır. Dokuçayevin tələbəsi, Qafqaz torpaqlarının ən görkəmli tədqiqatçısı C.A.Zaxarov özünün uzun müddətli tədqiqatı və müşahidələri ilə belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, hər bir üfüqi zonaya uyğun gələn şaquli zona vardır, lakin alp və subalp çəmənlikləri altında (dağ çəmən zonasında) inkişaf tapmış dağ-çəmən torpaqlarının ayrıca bir genetik tip kimi üfüqi zonada (düzənlikdə) analoqu yoxdur. Müxtəlif dağlıq ölkələrin, o cümlədən Qafqaz, Orta Asiya, Altay, Cənubi və Şərqi Sibir dağlarının torpaqları və eləcə də Mərkəzi və Cənub-Şərqi Asiya, Kordilyer və And dağlarında torpaq zonalarının qanunauyğun yayılması haqqındakı toplanmış zəngin materiallardan aydın olurki, şaquli torpaq zonaları və torpaq zonalığının strukturu özlüyündə çox mürəkkəb və müxtəlifdir və heç də həmişə torpaq zonalarının vahid dəyişmə sxeminə tabe deyildir
sistemində dağlıq vilayətlərin yerləşmə vəziyyətindən asılı olaraq onların xeyli isti və quru zonalardan çox soyuq və rütubətli zonalara kimi dəyişməsi ilə əlaqədardır. S.A.Zaxarov 1934-cü ildə Qafqazda torpaqların şaquli zonallığı haqqında əsər çap etdirərək, torpaqların 119
“ideal” şaquli zonallıq sxemindən tərəddüd edən hadisələrin bir sıra anlayışlarını vermişdir. Şəkil 9.2. Qafqaz dağlarında şaquli zonallığın təzahürü 1) “Torpaq zonalarının inversiyası” haqqında anlayışa görə onlar normal şaquli zonallıqdan aşağıda yerləşən torpaq zonası özündən üstə olan zona ilə yerini dəyişir. Zonaların belə inversiyasından fərqli olaraq Zaqafqaziyada (Ermənistan yaylasında) qara torpaq zonasının qonur dağ-meşə torpaq zonasından yüksəkdə dağ massivlərinin daha rütubətli yamaclarında yerləşməsini misal göstərmək olar. 2) Zonaların “interferensiyası” yaxud “düşməsi” haqqında anlayış – iqlim təsiri yaxud oroqrafik xüsusiyyətlərdən asılı olaraq hər hansı bir zona, yaxud bir neçə zonanın ümumi sistemdən düşməsi, zonallıqda olmamasıdır. Misal üçün, şabalıdı torpaqlar zonası cənub yamaclar üzrə dağa tərəf yox yüksəyə qalxır və dağ- 120
çəmən torpaqlar zonası ilə birləşir, qaratorpaq və qonur meşə torpaqları zonaları ümumi zonallıqdan çıxır (düşür). 3) “Torpaq zonalarının miqrasiyası”nda çox zaman bir torpaq zonası başqa torpaq zonasına, misal üçün, yamacın ekspozisiyası yaxud dağ çayları, dərələri ilə soxulması (“miqrasiyası”) deməkdir. Müasir anlayışlara görə torpağın şaquli zonallığının ümumi qanunauyğunluğu müxtəlif dağlıq ölkələrdə, hətta bir dağlıq ölkənin müxtəlif hissələrində şaquli torpaq zonalarının müxtəlif struktur tipi şəklində özünü biruzə verir. Təbiidir ki, şaquli torpaq zonalarının sayı hər hansı bir dağ sistemində onun mütləq yüksəkliyindən asılıdır. Hər bir dağ sistemi, yaxud onun hər bir yamacı üçün ümumi qanunauyğunluqla yanaşı, rütubətli hava kütlələrinin hərəkəti, yamacların ekspozisiyası, temperatur inversiyası və s. ilə əlaqədar təsvir edilən sxemdən tərəddüdlər də ola bilər. 9.3. Torpağın fatsiallıq (əyalət) qanunu Yuxarıda qeyd etdik ki, torpaq Yer kürəsində bütöv qurşaq təşkil etmir, qərbə hərəkət etdikcə qara torpaqlar “atlantik” tipinə malik olan enliyarpaqlı meşələrin qonur meşə torpaqları ilə əvəz olunur. Qara torpaqların enlik qurşağı kontinentin şərq qurtaracağına da çatmır. O, Sakit okean sahilində Uzaq Şərq tipli enliyarpaq və iynəyarpaq – enliyarpaq meşələrin qonur meşə torpaqları ilə əvəz olunur. Bunu, iynəyarpaq meşələr üçün səciyyəvi olan podzol torpaqlar haqqında da demək olar. Beləliklə, qərbdə və Avrasiyanın şərqində okean təsirinin artması ilə əlaqədar, yaxud əksinə, 121
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|