Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 10.1. İnsanların torpaq örtüyünə təsiri
- Torpağa müsbət təsirlər
tərəfindən göstərilmiş və tənqid edilmişdir. ”Torpaq münbitliyinin azalması qanununun iqtisadi və sosial tərəflərinin əsaslı olmaması kənd təsərrüfatı məhsullarının tarixi dövr ərzində proqressiv şəkildə yüksəlməsi ilə yaxşıca təsdiq olunur. Misal üçün, dənli bitkilərin məhsuldarlığı XV-XVII əsrlərdə 6-7 s/h, XIX əsrdə sənayesi inkişaf etmiş ölkələrdə 16 s/h, XX əsrin ortalarında 30-40 s/h, hazırda qabaqcıl təsərrüfatlarda suvarılan sahələrdə 50-60 s/h – a çatmışdır.
İnsan cəmiyyəti yaranan gündən onun bütün fəaliyyəti, istehsal vasitəsi olan torpaqla bağlı olmuşdur. Həm də bu bağlılıq və təsir ictimai – tarixi xarakter daşımış, ölkənin sosial–ictimai quruluşunun xarakterindən və cəmiyyətin istehsal qüvvələrinin inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq son zamanlarda daha da artmış və güclənmişdir. İnsan cəmiyyətinin torpaq örtüyünə təsiri onların təbii mühitə təsirinin bir tərəfini təşkil edir. Ayrı-ayrı dövrlərdə saysız-hesabsız sürülərlə bitki örtüyü məhv edilmiş, arid landşaft olan ərazilərdə çim qatı tapdalanmışdır. Deflyasiya prosesi torpağın məhvini başa çatdırmışdır. Bizə bir qədər yaxın dövrlərdə drenajsız suvarma nəticəsində 10 milyonlarla hektar torpaq sahəsi şorlaşmış torpaqlara və şor səhralara çevrilmişdir. BMT- nin məlumatına görə hər il şorlaşma və bataqlaşmadan 200-300 min hektar torpaq məhv olur. Bizim gözümüz qarşısında böyük çaylar üzərində bənd və sututarların tikilməsi nəticəsində geniş sahədə yüksək münbitliyə malik subasar torpaqlar suya basdırılmış və ya bataqlaşmışdır. 126
Lakin torpağın pozulması hadisəsi nə qədər böyük olsa belə, insan cəmiyyətinin Yerin torpaq örtüyünə təsir nəticəsinin ən kiçik hissəsidir. İnsanların torpağa təsirinin əsas nəticəsi torpaqəmələgəlmə prosesinin tədricən dəyişməsi, torpaqda kimyəvi elementlərin dövranını dərindən tənzim etmək və torpaqda enerji transformasiya etməkdən ibarətdir. İnsanların torpağa və onun morfogenetik xüsusiyyətlərinin dəyişməsinə təsiri iki formada özünü aydın göstərir: 1) Torpağın ümumi profilində morfoloji cəhətdən əmələ gələn fiziki-mexaniki dəyişikliklər. 2) Torpağın profilində genetik cəhətdən biokimyəvi proseslərin təkamülü və inkişafı ilə əlaqədar baş verən əsaslı dəyişikliklər. Torpağın ümumi profilində morfoloji cəhətdən əmələ gələn dəyişikliklər yuyulub gətirilən müxtəlif aşınma məhsulları, onların çökdürülməsi və basdırılması ilə əlaqədardır. Bəzən təbii bitki örtüyünün məhv edilməsi, becərmə və aqrotexniki tədbirlərin düzgün aparılmaması nəticəsində eroziya prosesi o dərəcədə intensiv və əhatəli olur ki, dağətəyi düzənlik hissələrdə - delüvial çöküntülərin toplandığı sahələrdə iki profilli (basdırılmış) torpaq törəmələri əmələ gətirir. Torpağın morfoloji quruluşunun dəyişməsinə uzunmüddətli suvarma da təsir göstərir. O, torpağın profilində kiplik yaradır, xeyli narın dispersləşmiş gil hissəciklərinin və müxtəlif formalı karbonatların dərin qatlara yuyulmasına, orada irriqasiya çöküntülərinin təbəqələşməsinə, eləcə də, çoxlu yenitörəmə və mədxulların (saxsı qırığı, bişmiş kərpic, şüşə qırıntıları və s. məişət əşyaları) toplanmasına səbəb olur. Bunu bəşəriyyət tarixində izi qalmış çoxlu mixi yazılar, arxeoloji 127
tapıntılar və tədqiqatlar zamanı qazılmış yüzlərlə torpaq kəsimlərindəki relikt əlamətlər də təsdiq edir. Torpağın morfogenetik xüsusiyyətlərinin və ekoloji təbiətinin dəyişməsinə kənd təsərrüfatı texnikası (ağır çəkili traktor, kombayn və b. k/t alətləri) də müəyyən təsir göstərir. Bu təsir, xüsusilə, torpağın şum qatının sıxılmasına, strukturunun pozulmasına, kipləşməsinə və əkinaltı qatda mikroillüvi qatının yaranmasına, düzgün suvarılmadıqda təkrar şorlaşma, eroziya prosesi, qaysaq əmələgəlmə, qleyləşmə və bataqlaşma əlamətlərinə və s. əlverişsiz hadisələrin baş verməsinə səbəb olur. Torpağın intensiv mənimsənilməsi - ardıcıl olaraq çoxlu yollar, yüksək gərginlikli elektrik xətləri çəkilməsi, teleqraf dirəkləri basdırılması, xam torpaqların şəhərsalmada mənimsənilməsi və s. özlüyündə “təbiət təslim olur” kimi yanlış anlayış yaratmışsa da, bütün bunlar torpaqda müəyyən struktur dəyişiklikləri və yeni ekoloji mühit əmələ gətirmişdir. Bir faktı da qeyd edək ki, antropogen amilin təsirilə biosferdə baş verən və torpaqların deqradasiyasına səbəb olan dəyişikliklər əksər hallarda aqrosenozların, xüsusilə, meşə bitkilərinin qırılması, bataqlıqların plansız qurudulması ilə əlaqədar olur. Meşələrin nizamsız qırılması və onun ekoloji mühitə mənfi təsiri və təzadları böyük maarifpərvər təbiətçi pedaqoq – alim H.Zərdabinin də əsərlərində geniş şərh edilmişdir.
torpağı yaxşılaşdırmaq məqsədilə müxtəlif növ kompleks aqrotexniki tədbirlər də həyata keçirilir. Bunlar suvarma kanalları və drenaj – kollektor şəbəkəsinin çəkilməsi, turş torpaqların əhənglənməsi, şorakət torpaqların gipslənməsi, suvarma və qurutma meliorasiyasının tətbiqi, plantaj şumu aparılması, ağır gilli torpaqların 128
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|