Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 11.3. Torpaqların xarakteristikası
yayda torpağın həddən artıq rütubətlənməsi və anaerob mikrobioloji proseslərin inkşafı ilə, soyuq dövr müddətində cavan pöhrələri qurudan güclü küləklər, alçaq tempeatur və s. ilə əlaqədardır. Torpaq florası (bakteriyalar, göbələklər, aktinomitsetlər) çox müxtəlifdir. Tundra torpaqlarında bakteriyalar aktinomitsetlərə görə xeyli çoxdur. Mərkəzi tundra yarımzonasının 1q torpağında 400-dən 3500 minə, cənub tundra torpaqlarında 300-dən 3800 minə qədər bakteriya müəyyən edilmişdir (E. N. Mişustin və V. A. Mirzəyeva, 1964). Şaxtasız dövrdə tundra torpaqlarının həddən artıq rütubətlənməsi və bununla əlaqədar olaraq oksigenin çatışmaması xeyli miqdarda anaerob bakteriyaların inkşafına səbəb olur. Bitki örtüyünün xarakterinə görə tundra zonasını yarımzonalara bölürlər: arktika tundrası, şibyəli–mamırlı, tundra kolcuqlu və meşə tundra. Arktika tundrasında şibyələr geniş yayılmışdır. Tundra üçün şibyəli–mamırlı bitki örtüyü daha səciyyəvidir, burada gilli sahələr, əsasən mamırlar və otlarla, daşlı sahələr isə şibyələrlə örtülmüşdür. Cənubda mamır və şibyələrlə yanaşı kollar (əsas etibarilə empetrum) peyda olur, daha cənubda isə meşə tundra daxilində ayrı-ayrı meşə massivlərinə rast gəlirik. Meşə bitkisi tundra zonasının dərinliklərinə ancaq çay dərələri boyu daxil olur. Torpağın yüksək rütubətlənməsinə baxmayaraq tundrada iri torpaq yığını əmələ gəlmir. Torflu bataqlıqların iri massivləri ancaq meşə tundrada nəzərə çarpır. Tundrada torpaqəmələgətirən süxurlar arasında müxtəlif tip buzlaq çöküntüləri üstünlük təşkil edir. Uraldan 9
qərbə buzlaq çöküntülərinin içərisində çoxlu miqdarda kobud qırıntılı dağ süxuru materialları vardır ki, bunlar bir tərəfdən Baltik qalxanı, o biri tərəfdən Yeni Torpaq, Qütb Uralı sahələrindən gətirilmişdir. Uraldan şərqə Qərbi Sibir ovalığının şimal hissəsində torpaqəmələgətirən süxurlar kompleks buzlaq, dəniz və kol çöküntülərindən ibarətdir ki, bunlar Avropa morenlərinə görə xeyli az buzlaq daşı materiallarına malikdir. Şərqi Uralın buzlaq çöküntülərinin mineraloji tərkibinin formalaşması üçün mənbə Şimali Ural və Taymır-Noril rayonlarıdır. Şimali Sibirin şərq hissəsində və Yan-İndigir-Kolım ovalığında dördüncü dövr çöküntüləri arasında göl-allüvial çöküntüləri üstünlük təkil edir. Ayrı-ayrı rayonların tektonik çökməsi ilə əlaqədar olaraq bu çöküntülər bir neçə yüz metr qalınlığa malikdir. Bərk metamorfik və püskürmə süxurlara yaxın yerləşən yerlərdə daşlı və qırıntılı səpintilər yayılmışdır. Tundra
landşaftlarının
bitki
örtüyünə
torpaqəmələgəlmə və müxtəlif və geoloji proseslərinə çoxillik donuşluq təsir göstərir. Uzun müddət ərzində mənfi temperatura malik olan litosfera qatına çoxillik
Çoxillik donuşluq bəzi sahələrdə tundra zonasından kənara çıxaraq geniş ərazidə yayılır. Misal üçün, Şərqi-Sibirdə çoxillik donuşluq ayrı-ayrı adalar şəklində Rusiyanın dövlət sərhəddindən cənuba doğru yayılır. Donmuş qruntun qalınlığı çox vaxt bir neçə yüz metr qalınlığa çatır. "Daimi" donuşluğun mənşəyi haqqında bir sıra fərziyyələr söylənmişdir, ancaq qəbul edilmiş ümumi fikir yoxdur və tədqiqatçıların əksəriyyəti 10
bir fikrə şərikdirlər ki, bu donuşluq müasir deyil, buzlaq dövründən qalmış qədim hadisədir. Tundra zonasının qərb rayonlarında çoxillik donuşluğa ayrı-ayrı adalar şəklində rast gəlirik. Onun bütöv sahə şəklində yayılmasına Mezen çayından şərqə doğru təsadüf edilir. Çoxillik donuşluğun illik açılma dərinliyi əsas etibarilə süxur və torpaqların tərkibi ilə müəyyən edilir. M.İ.Sumginin məlumatlarına görə qumlu torpaq və qruntlar 1,2-1,6m, gilli torpaqlar 0,7-1,2m, torflu-bataqlı torpaqlar 0,2-0,4m dərinlikdə donuşluqdan açılırlar. Möhkəm donmuş qruntun səthdən bu qədər yaxında yerləşməsi, yağıntının az düşməsinə baxmayaraq torpaq- qrunt kütləsinin həddindən artıq rütubətlənməsinə və nəticədə ərazinin məhəlli bataqlaşmasına şərait yaradır. Donmuş qruntun yaxında yerləşməsi bütün torpaq qatını çox soyudur. Bu da torpaqəmələgəlmə prosesinin inkişafını ləngidir. Tundra torpaqlarının alçaq temperaturu və su ilə həddindən artıq doyması biokimyəvi proseslərə mənfi təsir göstərir. Çoxillik donuşluqla şiddətlənən özünəməxsus iqlim şəraiti mikrorelyef formalarının meydana gəlməsinə şərait yaradır. Bunların arasında birinci növbədə poliqonal formaları və təpəcikləri xatırlatmaq lazımdır. Tundra zonasında poliqonlar arktikada olan xarakterə malikdirlər, lakin bir qədər zəif ifadə edilmişdir. Tundranın ləkəli və medalyonlu struktura malik olması təpəciklərlə əlaqədar olub, bu, çökəkliklərdən məhrum olan qabarıq qrunt sahələrindən ibarətdir. Çökəkliklərdə bitki örtüyü vardır. 11
Təpəciklərin əmələ gəlməsi, suyun daha çox donmuş sahələrə doğru axması ilə izah edilir. Ayrı-ayrı hallarda buzlu nüvəsi olan iri təpələr (hidrolakkolitlər) əmələ gəlir. Tundrada ölkənin şimal- şərqində termokarst hadisəsi yayılmışdır.Dördüncü dövr çöküntüləri təbəqəsində buz layları və damarlarının əriməsi müxtəlif ölçüdə depressiyaların (çökəkliklərin) kiçik və böyük çalaların, bəzən də göllərin əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Turş qonur tundra torpaqları profili yaxşı yuyulmuş və kifayət qədər oksigenli şəraitdə əmələ gəlir. Buna görə də bu torpaqlarda anaerob və torpaq sularının durğunluğu yoxdur (şəkil 11.3). Turş qonur tundra torpaqlarının yayılması xeyli dərəcədə, torpaq qatının yaxşı drenaj olunmasını təmin edən torpaqəmələgətirən süxurların və relyefin xüsusiyyətləri ilə müəyyən edilir. Buna görə də tundra zonasında turş qonur torpaqlar, yaxşı sukeçirmə qabiliyyəti olan, yumşaq çöküntülü örtüklərə malik, yüksək denudasiyalı düzənliklərə parçalanmış dağlıq rayonlarda yayılmışdır. Bu torpaqlar üçün, zəif parçalanmış bitki qalıqlarının toplanması səciyyəvidir, bununla əlaqədar olaraq profilin üst hissəsində yaxşı ifadə edilən torflu qat A T
differensasiya olunmuşdur və adətən 40-50 sm-dən artıq 12
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|