Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil

Alçaq bataqlıqların torpaq profilində torf qatı (A

T

) və

humus qatı (A

1

) ayrılır ki, onlardan aşağıda göyümtül-boz

qleyli qat yerləşir. Qleyli qatdan yuxarıda dəmir iki oksidin

və   manqanın   yenitörəmələrinin   əmələ   gəlməsi

suayrıcılarında   torpaq   əmələ   gəlmə   nəticəsində   qrunt

sularının dəmir və manqanla zəngin olması ilə bağlıdır.

Keçmiş zamanlardan bu yenitörəmələr dəmir almaq üçün

istifadə edilir. Bundan başqa bəzi halarda filizli və qleyli

qatların   sərhəddində   dəmir   fosfatların   toplantısına   rast

gəlinir. Bu torpaqlar alçaq bataqlıqların  torflu-çürüntülü

torpaqları adlanır. 

Bəzi hallarda,  torflu-çürüntülü torpaqların tərkibində,

yeraltı (lay) sularla əlaqədə olan qrunt suları təsir göstərir.

Bunlarla yanaşı Şərqi Avropa ovalığının mərkəzi rayonları

şəraitində   onların   tərkibində   xeyli   miqdarda   kalsium

vardır. Bu zaman qalın çürüntü qatı, bəzən də əhəng tufu

şəklində kalsium karbonatın yığıntıları, bataqlıq mergelləri

və s. əmələ gəlir.

Beləliklə,   tayqa-podzol   zonasının   qapalı,   çökək

mezo   və   mikrorelyefində   hidromorf   torpaqların   kimyəvi

tərkibi   mühüm   dərəcədə   suayrıcı   sahələrində   torpaq

əmələgəlmənin xarakteri ilə müəyyən edilir. Başqa sözlə,

suayrıcı   qapalı   depressiya   sistemində   bilavasitə

geokimyəvi   tabelilik   vardır.   Avtomorf   və   hidromorf

torpaqəmələgəlmənin   daha   mürəkkəb   qarşılıqlı

münasibəti çay subasarlarında əmələ gəlir. 

Subasar   torpaqlar  tayqa-podzol   zonasının   8%-ə

yaxın sahəsinin tutur (N.R.Remezova görə, 1963). Hər il

baş   verən   yaz   daşqınları   və   qrunt   suları   səviyyəsinin

44

---

qalxması subasar torpaqların əmələ gəlməsində səciyyəvi

xüsusiyyətlərdir.   Hər   iki   cəhət   subasar   torpaqların,   su

mənbələri   sahələrindən   gətirilmiş,   torpaqəmələgətirən

məhsullarla   zənginləşməsinə   səbəb  olur.  İri   çayların   su

mənbələri   çox   geniş   olduğu   üçün   torpaqəmələgəlməyə

həmin   yerin   çaylararası   sahələrində   torpaqəmələgəlmə

xarakteri   deyil,   sutoplayıcı   sahələrdə   avtomorf

torpaqəmələgəlmə   proseslər   cəminin   effektliyi   təsir

göstərir.

Çay subasarlarında mərkəzi, yataqyanı və terrasboy

hissələr ayrılır. Q.V.Dobrovolskiyə görə,

onlara  subasar-çəmən, subasar-çimli

və  subasar-bataqlıq   torpaqlar  uyğun

gəlir.

Mərkəzi   subasar   səthlərinin

hamarlılığı   və   adətən   orta   hissədə

alçaqlığı   ilə   səciyyələnir.   Daşqın   vaxtı

suyun əsas axımı bu istiqamətdə gedir.

Mərkəzi subasar zəngin qida maddələri

davamlı su rejiminə malik olur. Torpaq

profilinin qrunt sularında çoxlu miqdarda

olan   elemntlərlə   zənginləşməsinin

səbəbi   torpaqdan   qrunt   sularının   daim

buxarlanmasıdır.   Burada   sıxsubasar

çəmən   bitkiləri   inkişaf   edir,   xırda

topavari   struktura   malik   çəmən

torpaqları   əmələ   gəlir   (şəkil   13.3).

Çəmən   torpaqlarında   çürüntü   qatı   cox

qalın   olur   və   profil   boyu   dərinlik   istiqamətində   humus

tədricən   azalır.   Narın   dispersli   kütlə   sutoplayan   torpaq

Şəkil 13.3.

45

---

sahəsindən gətirilmiş kalsiumla doymuşdur. Bəzi hallarda

dəmirli, manqanlı, karbonatlı yeni törəmələrə rast gəlinir.

Çəmən   torpaqları   üçün   yüksək   dərəcədə   münbitlik   və

profilin   aşağı   hissəsinin   qleyləşmə   əlamətlərinə   malik

olması ilə səciyyələnir. Əvvəllər çəmən subasar torpaqları

allüvial dənəvər torpaqlar adlanırdılar.

Yataqyanı sahə alçaq sahələrlə bölünmüş bir və bir

neçə tirədən ibarət olur və əsasən çimərliyin arxasında

yerləşir.   Bir   qayda   olaraq   qumlu   çöküntülərdən   təşkil

olunmuşdur.   Daşqın   çəkilən   kimi   bitki   örtüyü   ilə   qrunt

suları   ilə   əlaqəsi   kəsilməsi   bununla   əlaqədardır.  Yayda

burada bitkilər üçün su çatışmamazlığı yarana bilir. Çay

yatağı   boyu   yataqyanı   sahədə   zəif   inkişaf   etmiş   çimli

torpaqlar formalaşır. Bu torpaqların üzərində yerləşən ot

bitkiləri   tərkibində   taxıllar   və   bəzən   paxlalılar   üstünlük

təşkil edirlər. Bu torpaqlar bir qayda olaraq cavandırlar,

tam inkişaf etməmiş torpaq əmələ gətirən amillər yetgin

səviyyəyə   çatmışdır.   Bu   torpaqların   profili   2-4   sm

qalınlığnda,   2-4   %   humusa   malik   çim   və   humus

qatlarında     0,5   -   2   sm   qalınlığında   zəif   nəzərə   çarpan

keçid qatından, dərində torpaqəmələgətirən süxurlardan

ibarətdir.   Tirənin   səthində   vaxtaşırı   qum   çöküntülərinin

yığılması   nəticəsində,   müasir   çimli   torpaqlar   altında,

müasir   torpaqlara   oxşar   basdırılmış   torpaqlar   seriyası

yerləşir. Çay yatağı boyu sədd torpaqlarını əvvəllər laylı

allüvial   –laylı   subasar   torpaqlar   adlanması   da   bununla

əlaqədardır. 

Mərkəzi   subasarlarda   səth   hamardır,   adətən   orta

hissədə   alçaqdır,   daşqın   vaxtı   suyun   əsas   axımı   bu

istiqamətdə   gedir.   Mərkəzi   subasar   ya   gilli   lildən

46

---

(meşələşən   sutoplayıcı   olduqda),   ya   da   tozvari   lildən

(meşəsiz sutoplayıcı olduqda) əmələ gəlir.

Mərkəzi subasar zəngin qida maddələri və davamlı

su rejimi olması ilə səciyyələnir. Torpaqdan qrunt sularının

daim buxarlanması torpaq profilinin qrunt sularında çoxlu

miqdarda olan elementlərlə zənginləşməsinə səbəb olur.

Burada   sıx   subasar   çəmən   bitkiləri   inkişaf   edir,   xırda

topavari struktura malik subasar çəmən torpaqlar-dənəvər

strukturlu subasarlar əmələ gəlir. Çəmən torpaqları üçün

çürüntü   qatının   böyük   qalınlığı   (1   m-ə   qədər)   və   profil

boyu   dərinlik   istiqamətində   humusun   tədricən   azalması

səciyyəvidir.   Narındispersli   kütlə,   sutoplayan   torpaq

sahəsindən   gətirilmiş   kalsiumla   doymuşdur.   Bəzən,

dəmirli,   manqanlı,   seyrək   hallarda   karbonatlı

yenitörəmələrə   rast   gəlinir.   Profilin   ən   aşağı   hissəsi

qleyləşmə   əlamətlərinə   malikdir.   Bu   torpaqlar   yüksək

dərəcədə münbitdirlər. Əvvəllər çəmən subasar torpaqları

allüvial dənəvər torpaqlar adlandırırdılar.

Terrasyanı subasarlar, subasarların başqa hissələri

ilə   müqayisədə   xeyli   alçaq   olması,   suyun   axını   daşqın

vaxtı   burada   daha   yavaşdır   və   narın   asılı   hissəciklərin

burada   çökməsi   onun   səciyyəvi   xüsusiyətləridir.

Terrassboyu subasarları həmişə az və ya çox dərəcədə

bataqlıqlaşmış   olurlar.   Buda   qrunt   sularının   terrassdan

sızması nəticəsində baş verir. Bununla yanaşı bu alçaq

yerlərə   səth   suları   axır   və   burada   qar   suları   tutulub

saxlanılır.  Son   zaman   qızılağaclı   alt   çəmən   bataqlıqları

əmələ gəlir. 

Alt   bataqlıq   tipli   gilli   torpaqlara   malik   olması   ilə

terrasboyu   subasarları   səciyyələnir.   Belə   ki,

47

---