69
edilməsi məqsədilə Səməd Ağamalıoğlunun təşəbbüsü və Leninin bu təşəbbüsü
bəyənməsinin nəticəsi olaraq Yeni Türk Əlifbası komitəsinin əsasında Yeni Türk
Əlifbası Mərkəzi Komitəsi yaradılmışdır. B.Çobanzadə bu komitənin də elmi
şurasına rəhbərlik etmişdir. Bu, onu göstərir ki, artıq B.Çobanzadənin əlifba
məsələsi ilə bağlı olan fəaliyyəti təkcə Azərbaycanla məhdudlaşmayaraq
ümumittifaq miqyasına çıxmış olur. Belə bir komitənin yaradılmasını türk
xalqlarının elmi-mədəni həyatında mühüm bir iş hesab edən B.Çobanzadə ayrı-ayrı
türk xalqlarının ictimai-siyasi, iqdisadi və elmi-mədəni səviyyəsini nəzərə almaqla
latın əlifbasının tətbiqi məsələsi ətrafında xeyli işlər görmüşdür. O, latın əlifbası
əsasında tətbiq etdiyi layihələrin və mövcud olan digər əlifba layihələrinin
birləşdirilməsini (unifikasiya edilməsini) təklif edir. Bununla yanaşı, o, türk
xalqları üçün ümumi və əlverişli olan unifikasiya ediləcək əlifbanın tərtib və tətbiq
edilməsi prinsiplərini də göstərir:
“1. Unifikasiya edilmiş əlifba tamamilə latın qrafikası əsasında
qurulmalıdır. Latın qrafikasında müstəqil işarələrlə göstərilə bilməyən türk-tatar
dillərinin spesifik səsləri üçün latın sisteminə uyğun olan yeni işarələr yaratmalı.
2. Sətraltı və sətrüstü işarələrdən istifadə etməmək.
3. Fonetik cəhətdən yaxın olan səsləri qrafik cəhətdən də oxşar işarələrlə
vermək.
4. Daha çox işlək səslər üçün daha sadə işarələr vermək.
5. Türk-tatar dilləri üçün ümumi səslər üçün ümumi də işarələr qəbul etmək.
6. Hər bir dialektin (ayrı-ayrı türk dilləri nəzərdə tutulur – R.B) spesifik
səslərinin göstərilməsi haqda; həmin dialektin nümayəndələrinə ixtiyar verilməlidir
ki, latın sistemindən uzaqlaşmamaq şərtilə öz rəylərinə görə, öz dillərinə uyğun
hərfi işarəni seçsinlər.
7. Türk əlifbasının unifikasiyası üçün Azərbaycanda qəbul edilmiş olan latın
əlifbası əsas götürülməlidir” (1, 59).
Deyilənlərə yekun vuraraq, bu nəticəyə gəlmək olur ki, B.Çobanzadə hansı
vəzifədə işləməsindən asılı olmayaraq, bütün bilik və bacarığını türk xalqlarının
inkişaf etmiş xalqlar arasına düşməsi üçün sərf etmişdir. Bunun əsas prinsipi kimi
əlifbanı nəzərdə tutaraq latın qrafikalı əlifbanın tərəfdarı olmuşdur. Əgər, bu gün
biz latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasından istifadə ediriksə, bu, o deməkdir ki,
B.Çobanzadənin ideyaları ölməmiş, əksinə, onun ideyalarının bəhrəsi kimi
Azərbaycan xalqı tərəqqi edən xalqların arasında özünəməxsus yer tutur.
Sonda onu deyə bilərik ki, B.Çobanzadənin narahat ruhu artıq şaddır. Çünki
bu gün onun yaratdığı məktəbin xeyli sayda nümayəndəsi və yaradıcılığının
yüzlərlə tanınmış tədqiqatçısı vardır. İllər keçsə də, onun türk dillərinə verdiyi
töhvələr unudulmayacaqdır.
ƏDƏBİYYAT
1. Babayev A. Bəkir Çobanzadə (Monoqrafiya). Bakı: “Şərq-Qərb”, 1998, 312 s.
2. Çobanzadə B. Seçilmiş əsərləri. Beş cilddə. cild I. Bakı:“Şərq-Qərb”, 2007,336 s.
70
3. Çobanzadə B. Seçilmiş əsərləri. Beş cilddə. cild II. Bakı:”Şərq-Qərb”, 2007,368 s.
4. Xalid Səid. Yeni əlifba yollarında əski xatirə və duyğularım. Bakı, 1929, 147 s.
5. 1926-cı il I Bakı Türkoloji Qurultayı (Stenoqram materialları, biblioqrafiya və
foto-sənədlər), Bakı: “Çinar-çap”, 2006, 571 s.
Hayri Ataş
*
SELİM REFİK REFİ’OĞLU’NUN BEKİR ÇOBANZADE’YE
CEVABI VE İTİRAZLARI
Türk dünyasının en büyük dil ve edebiyat araştırmacılarından biri olan
Bekir Çobanzade, araştırmalarını daha çok Türk dili üzerine teksif etmiştir. Bunun
yanında sayıları dil çalışmalarına nisbeten az da olsa edebiyat sahasında da
araştırma ve incelemeler yayınlamıştır. Mesela: “Son Devir Kırım-Tatar Edebiyatı
Tenkit Tecrübeleri”, “Türk Dili ve Edebiyatının Tedris Usulü”, “Kumuk Dili ve
Edebiyatı Tetkikleri”, “Son Devir Azeri Edebiyatının yeni Devri – Nationalismden
İnternationalisme” ile muhtelif makaleleri bunlardandır.
1924 yılında Azerbaycan’a yerleşen ve burada Bakü Devlet
Üniversitesi’nde dersler vermeye başlayan Çobanzade’nin burada da bir süre çok
faal çalıştığını görüyoruz. Ancak 1930’lu yıllara doğru kendisine karşı başlatılan
karalama kampanyası ve baskı neticesinde bir nev’i kendini aklama çabası içine
düşen Çobanzade’nin devrin ideolojisine uygun eserler yazmak zorunda kalıyor (4,
s. 11). Bizim burada muhtevasından kısaca bahsedeceğimiz çalışması olan “Son
devir Azeri Edebiyatının Yeni Devri – Nationalismden İnternationalisme” adlı eseri
de bu dönemin ürünüdür. Çobanzade’nin bu çalışmasının bütününe baktığımız
zaman eserin başından sonuna kadar Marksist ideolojiye uygun değerlendirmeler
yaptığını görüyoruz. Bunun en mühim sebebinin Marksist ideolojinin üzerindeki
baskısı olduğunu söylemiştik. Millî olana şiddetle mukabele eden ve hatta hayat
hakkı tanımayan bu ideolojinin ilim ve âlim üzerindeki baskısı daha sonraki
yıllarda Bekir Çobanzade’nin hayatına da mâl olacak ve 1937 yılında “millî
düşüncelere sahip olduğu ve bunlardan vazgeçemediği” sebebiyle vazifesinden
alınacak, hakkında suçlamalarda bulunulacak ve nihayet idama mahkum edilerek
1939’da öldürülecektir (bu tarih bazı yerlerde 1937, 1938 olarak da verilmektedir)
(4, s. 11; 3, s. 51-52).
Bekir Çobanzade’nin yukarıda belirttiğimiz eserindeki değerlendirmelerine
ve fikirlerine karşı olarak 1939 yılında, eserin yayınlanmasından yaklaşık on yıl
sonra Türkiye’de Selim Refik (Refi’oğlu) tarafından ona bir itiraz ve cevap olarak
“Prof. Dr. Çobanzade’ye Cevap” adlı bir kitapçık yayınlanmıştır (2).
*
Hayri Ataş – Bakı Dövlət Universitetinin filologiya üzrə fəlsəfə doktorantı.
Dostları ilə paylaş: |