Haci həSƏnov niyazi beynəlxalq biznes

 
193 
 
 
 
 
2
n
1
2
12
2
11
a
a
a
a
a
a
...
y




 
olmaqla son amillər sistemi    


i
x
y
 formasında olmalıdır. 
2.    Amillər  sisteminin  genişləndirilməsi  metodu.  Burada 
ilkin amillər sistemi 
2
1
a
a
y

  şəklində olur. Əgər kəsirin sürəti və 
məxrəcini  eyni  bir  ədədi  vurmaqla  «genişləndirsək,  onda  yeni 
amillər sistemi alarıq». 
 
 
 
....
y
2
1
1
2
1
a
e
e
d
d
c
c
b
b
a
...
bcde
a
...
bcde
a






 
yeni multiplikativ model forması 
2
1
a
a
y

 -dir. 
            3.  Amillər  sisteminin  qısaldılma  metodu.  İlkin  amillər 
sistemi 
2
1
a
a
y

    şəklindədir.  Əgər  kəsirin  sürət  və  məxrəcini  eyni 
bir  ədədə  bölsək,  o  zaman  yeni-amillər  sistemi  alarıq  (bu  zaman 
təbiidir ki, amillərin ayrılması qaydasına əməl olunmalıdır). 
 
 
 
 
21
11
b
2
a
b
1
a
a
a
y


 
Bu halda son amillər sisteminin 
2
1
x
x
y

formasını alırıq.  
Beləliklə  təsərrüfat  fəaliyyəti  göstəricilərinin  öyrənilən 
səviyyəsinin  formalaşması  üzrə  mürəkkəb  proseslər  və  onları 
təşkil  edən amilləri müxtəlif üsullarla  hissələrə  ayırmaqla amillər 
sisteminin determinləşdirilmiş modelində əks etdirlmək olar. 
Məsələn,  buraxılan  u  məhsulun  həcminin  əmələgəlmə 
prosesini tədqiq edərkən təhlil üçün aşağıdakı determinləşdirilmiş 
amillər sistemindən istifadə etmək olar: 
Statik modeldə (a)  
7
6
5
3
1
4
3
1
2
1
x
x
x
x
x
y
.
a
.
3
x
x
x
y
.
a
.
2
x
x
y
.
a
.
1



 
Dinamik modeldə (b) 
7
6
5
2
1
y
4
3
1
y
2
1
y
i
i
i
i
i
z
.
b
.
3
i
i
i
z
.
b
.
2
i
i
z
.
b
.
1



 
burada 
u - məhsulun həcmini; 

---

 
194 
 
 
 
 
x
1
 - işləyənlərin sayını; 
x
2
  -  təhlil  edilən  dövrdə  orta  illik  işçi  hesabı  ilə  əmək 
məhsuldarlığını; 
x
3
 ” işləyənlərin tərkibində fəhlələrin xüsusi çəkisini; 
x
4
 - təhlil edilən dövrə bir fəhlə hesabı ilə əmək məhsuldarlığını; 
x
5
 - iş günündən istifadə əmsalını;  
x
6
 “ iş saatından istifadə əmsalını; 
x
7
 - bir fəhlə hesabı ilə orta saatlıq əmək məhsuldarlığını; 
z
y
- məhsulun həcminin dəyişməsinin ümumi indeksini;  
i
1
i
2.....
i
7
 - amillər indeksini göstərir. 
1-3  modellər  ümumi  göstərici  kimi  məhsulun  həcminin 
dəyişməsinə 
təsir 
göstərən 
amillərin 
detallaşdınlmasının 
ardıcıllıqla  əks  etdirir.  Təsərrüfat  fəaliyətinin  digər  göstəriciləri 
üçün anoloji qaydada model qurmaq olar. 
            Amillər sisteminin determinləşdirilmiş modelləşdirilməsinə 
əsasən  iqtisadi  göstəricilərin  ilkin  formulu  üçün  həmin 
göstəricilərin  digər  amil-göstəricilərilə  nəzəri  cəhətdən  ehtimal 
olunan birbaşa əlaqələrini tamamilə oxşar şəkildə qurmaq imkanı 
yaranır.  Amillər  sisteminin  determinləşdirilmiş  modelləşdirilməsi 
iqtisadi  göstəricilərin  formal  əlaqəbrinin  sadə  və  faydalı  vasitəsi 
hesab edilir. 
Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi  əhatə  etdiyi  informasiyanın 
dəqiqliyinə görə iqtisadi-riyazi modellər - determinik və stoxastik 
modellərə bölünür. Məhdudiyyət şərtləri və məqsəd funksiyasının 
parametrləri  tam  dəqiq  və  kəmiyyətlərlə  ifadə  olunan  modeb 
determinləşdirilmiş  model  deyilir.  Məhdudiyyət  şərtləri  və  ya 
məqsəd  funksiyalı  ehtimal  xarakteri  -daşıyan  modelə  stoxastik 
model deyilir. 
Amillər  sisteminin  determinləşdirilmiş  modelləşdirilməsi 
birbaşa  əlaqənin  amillər  dairəsində  məhduddur.  İqtisadi 
göstəricilərin  kəmiyyətcə  dəyişməsinin  genişlənməsini  yalnız 
kütləvi  təcrübəyə  əsaslanan  məlumatların  stoxastik  təhlillə 
aydınlaşdırmaq mümkündür. 
Stoxastik  təhlil  amillərin  dolayı  əlaqələrinin  öyrənilməsinə 
yönəldilir.  Buradan  determinləşdirilmiş  və  stoxastik  təhlilin 
əlaqəsinə dair elə nəticə çıxır ki, stoxastik təhlil köməkçi xarakter 
daşıdığı üçün birbaşa əlaqəbri birinci növbədə öyrənmək lazımdır. 

---

 
195 
 
 
 
 
Deməli,  stoxastik  təhlil  amillərin  determinləşdirilmiş  təhlilinin 
dərinləşdirilməsində vasitəçi kimi çıxış edir. 
Təsərrüfat  fəaliyyətinin  ayrı-ayrı  tərəflərinin  qarşılıqlı 
əlaqəsinin  amillər  sisteminin  stoxastik  modelləşdirilməsi  iqtisadi 
göstəricilərin 
mənasının 
müxtəlif 
şəkildə 
dəyişməsinin 
qunanauyğunluğunun  ümumiləşdirilməsinə,  yeni  amillərin 
kəmiyyət xarakteristikasına və təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə 
istinad  edir.  Əlaqələrin  kəmiyyət  parametrləri  məcmu  rüfat 
obyektlərinin öyrənilən göstəricilərinin müqayisəsinə əsasən aşkar 
edilir.  Beləliklə,  stoxastik  modelləşdirmənin  birinci  ilkin  şərti 
tədqiqatın  yekununun  tərtib  edilməsinin  mümkünlüyü  hesab 
edilir.  Yeni  müxtəlif  şəraitdə  bu  və  ya  digər  hadisənin    
parametrinin          təkrarən          ölçülməsinin  mümkünlüyü  hesab 
olunur. 
Determinləşdirilmiş  amilli  təhlil  zamanı  müvafıq  əsas 
kateqoriyalarin    əlaqəsi  sabit  olduğu  üçün  öyrənibn  hadisələrin 
modeli  təsərrüfat  obyektləri  və  dövrlər  üzrə  dəyişmir.  Yalnız 
müxtəlif  dövrlərdə  ayrı-ayrı  təsərrüfatın,  yaxud  bir  təsərrüfatın 
fəaliyyətinin  nəticələrinin  müqayisə  edilməsi  zəruriyyəti  zamanı 
modelə əsasən aşkara çıxarılmış analitik nəticələrin kəmiyyətinin 
müqayisə edilməsi haqqında məsələ meydana çıxa bilər.  
        Stoxastik  təhlildə  real  modelin  əldə  edilməsi  üçün  zəmin 
yaradan  təcrübi  məlumatların  məcmuuna  əsasən  tərtib  olunan 
modelin özü bütün ilkin tədqiqat hüdudunda əlaqələrin kəmiyyət 
xarak                  teristikasına  uyğun  gəlir.  Bu  o  deməkdir  ki, 
göstəricilərin  mənasının  müxtəlif  formada  dəyişdirilməsi  , 
hadisələrin keyfiyyət tərəfınin bir mənalı müəyyənlik hüdudunda  
baş  verməlidir.  Deməli,  əlaqələrin  modelləşdirilməsinin  stoxastik 
üsulunun  tətbiq  olunmasının  ikinci  ilkin  şərti  yekunun  keyfiyyət 
eyniliyidir. 
İqtisadi 
göstəricilərin 
dəyişməsinin 
öyrənilmiş 
qanunauyğunluğu  gizli  formada  olur.  O,  tədqiqat  nöqteyi-
nəzərincə  variasiya  göstəricilərinin  təsadüfi  komponentləri  ilə 
birləşir. Böyük ədədlər qanunu sübut edir ki, yalnız böyük cəmdə 
qanunauyğun  əlaqələr  sabit  təsadüfı  uyğunluq  kimi  çıxış  edir. 
Buradan  da  stoxastik  təhlilin  üçüncü  ilkin  şərti  -  yəni  öyrənilən 
qanunauyğunluğu  kifayət  qədər  etibarlı  və  dəqiq  aşkar  etməyə 

---