Haci həSƏnov niyazi beynəlxalq biznes
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
187 operatorlar və s.-dən ibarət xüsusi analitiklər kollektiv təşkilini və s. Iqtisadi təhlil geniş mənada təkcə stoxostik amilli təhlil sında deyil, həm də hər şeydən əvvəl amilli təhlildir. Amilli təhlildə tədqiqat obyekti kimi istifadə olunan iqtisadi göstəricilər nəticə göstəriciləri adlanır. Nəticə göstəriciləri kimi məsələdə iştirak edən göstəricilər, yəni onun hərəkətini təyin edən göstəricilər amillər göstəriciləri adlanır. İqtisadi təhlil hər şeydən əvvəl amilli təhlildir. Amilli iqtisadi təhlil dedikdə ilkin amillər sistemindən tədricən son amillər sisteminə keçilməsi, nəticə göstəricilərinin dəyişməsinə təsir göstərən kəmiyyətcə ölçülən, birbaşa amillərin tam komplektinin açılması kimi başa düşülür. Birbaşa amilli təhlil öz növbəsində aşağıdakı hissələrə ayrılır: - determinləşdirilmiş amilli təhlil; - qeyri amilli təhlil (sintez); - stoxastik təhlil; - bir pilləli təhlil; - zəncirvari yerdəyişmə təhlili; - statistik məkan amilli təhlil; - dinamik təhlili; - məkan amilli təhlili; - müvəqqəti təhlil; - cari iqtisadi təhlil; - operativ təhlil; - perspektiv iqtisadi təhlil; Beynəlxalq təçürbədə birbaşa amilli təhlil zamanı nəticə göstəricilərinin, yaxud proseslərin dəyişməsinə təsir göstərən ayrı- ayrı amillər aşkar nəticə göstəriciləri və müəyyən amillər komplekləri arasında determinləşdirilmiş (funksional) yaxud stoxastik asılılıq formaları təyin edilir və nəhayət iqtisadi nəticə göstəricilərinin dəyişməsində ayn-ayrı amillərin rolu aydınlaşdırılır. Ümumi qayda olaraq göstəricilər arasındakı əlaqələrin asılılığına görə determinləşdirilmiş və stoxastik amilli təhlillər biri-birindən fərqləndirilir. 188 Determinləşdirilmiş funksional əlaqə dedikdə-müəyyən qeyri-təşadüfi nəticə əlamətinin mahiyyətinin amilləri əlamətinin mahiyyətilə tam uyğun gəlməsi başa düşülür. Stoxastik əlaqə bir çox nəticə əlamətinin mahiyyətinin hər bir amilin əlamətinin mahiyyətilə uyğunluğudur. Elə buna görə də iqtisadi təhlilin üsulları və qaydaları determinləşdirilmiş amilli təhlil metoduna və stoxastik amilli təhlil metoduna ayrılır. Amilli təhlil üsulunu amillər və nəticə göstəriciləri arasındakı əlaqə formalarma uyğun olaraq aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar. Beynəlxalq təçürbədə amilli təhlil metodu həm determinləşdirilmiş amilli təhlil üsulunu və həm də stoxastik amilli təhlil üsulunu əhatə edir. Determinləşdirilmiş amilli təhlil üsuluna - zəncirvari yerdəyişmə; mütləq və nisbi fərq üsulu; yerləşdirilməmiş qalıqların adi üstəgəlinməsi; yekun fərqlərinin müəyyən edilməsi; loqarifmik; inteqral, indeks və işgüzar iştirak üsulu aiddir. Stoxastik amilli təhlil üsuluna - korrelyasiya; dispersiya; çoxölçülü amilli təhlil və klaster təhlili aiddir. Müxtəlif qruplar üzrə sadəcə olaraq üsulların sadalanması göstərir ki, onların hamısı müxtəlif dərəcəli mürəkkəb riyazi aparatın tətbiqini tələb edir. Analitik metodlar tətbiq olunan instrumentlərin mürəkkəbliyindən asılı olaraq adi riyazi və ali riyazi metodlarına ayrılır. Adi riyazi metodlar ehtiyatlara tələbatın əsaslandırılması, istehsala məsariflər, biznes-planın işlənməsində, layihlərin hazırlanmasında, balans hesablarının və s. hesablanmasında isifadə edilir. Klassik ali riyazi metodunun müstəqil şəkildə verilməsi onun tədqiqat işlərində riyazi statistik və riyazi metodları ilə birgə tətbiqindən əlavə ayrılıqda istifadə edilməsindən irəli galir. Elə buna görə də bir çox iqtisadi göstəricilərin səviyyəsinin dəyişməsinin amilli təhlilinin differensiallaşma və inteqrallaşmanın köməyi ilə həyata keçirmək mümkündür. Optimallıq nöqteyi-nəzərindən bütün iqtisadi-riyazi metodlar (üsullar) iki qrupa - optimallaşdırılmış və optimallaşdırılmamış qruplara ayırırlar. Əgər tətbiq edilən metod 189 nəzərdə tutulmuş optimallıq meyarını müəyyən etməyə imkan verirsə həmin optimallaşdırılmış metod qrupuna aid edilir. Axtarışlar optimallıq meyarı tətbiq olunmadığı şəritində həyata keçirildikdə həmin metod optimallaşdırılmamış metod adlanır, Qeyd olunan metodların çoxcəhətliliyi tədqiqatçıya tədqiqatın müxtəlif növlərinın seçilməsinə geniş imkanlar verir. Təhlilin məqsədindən asılı olaraq tədqiqatçı bu və ya digər , üsulu, metodu tətbiq etməklə öz məqsədlərinə nail ola bilər. Qeyd olunduğu kimi iqtisadi təhlildə riyazi metod kimi determinləşdirilmiş və stoxastik metodlardan da geniş istifadə edilir. Məhdudiyyət şərtləri və məqsəd funksiyasının parametrləri tam, dəqiq kəmiyyətlərlə ifadə olunan modelə determinləşdirilmiş model deyilir. Məhdudiyyət şərtləri və ya məqsəd funksiyalı ehtimal xarakteri daşıyan modelə staxostik model deyilir. Birbaşa, determinləşdirilmiş amilli təhlilə aşağıdakılar misal ola bilər: 1. Əmək məhsuldarlığı və işçilərin sayının məhsul istehsalının həcminə təsirinin təhlili. Bu zaman funksional əlaqə forması z x y olur. Burada у - məhsulun həcmini; z, x ”amilləri göstərir. 2. Mənfəətin həcminin, əsas istehsal fondları və dövriyyə vəsaitlərinin dəyərinin rentabellik səviyyəsinə təsirinin təhlili. Burada funksional əlaqə forması r z x y olur. Bu formulada y - rentabellik səviyyəsini, z və r müvafıq amilləri göstərir. Birbaşa determinləşdirilmiş amili təhlil təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilində daha geniş istifadə olunur. İndi də birbaşa stoxastik amilli təhlil zamanı məsələnin qoyuluşu xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirək. Əgər birbaşa determinləşdirilmiş amilli təhlildə təhlil üçün ilkin məlumatlar konkret sayda verilirsə, birbaşa stoxastik amilli təhlil zamanı isə onlar seçmə yolla verilir. Stoxastik amilli təhlil zamanı məsələnin həlli aşağıdakıları tələb edir: Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|