Haci həSƏnov niyazi beynəlxalq biznes
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
190 1. Nəticə göstəricilərinə təsir göstərən əsas amillərin aşkar edilməsi üçün dərin iqtisadi tədqiqatin aparılmasıni; 2. Öyrənilən göstəricilərin amilbr kompleksi ilə həqiqi əlaqəsini daha düzgün əks etdirən reqresiya növünün seçilməsini; 3. Hər bir amilin nəticə göstəricilərinə təsirini müəyyən etməyə imkan verən metodun işlənilməsini. Əgər birbaşa determinləşdirilmiş təhlilin nəticəsi dəqiq və eynimənalı (birmənalı) almırsa, onda birbaşa stoxastik təhlilin nəticəsi bəzi ehtimallıqla alınır. Birbaşa stoxastik amilli təhlilə əmək məhsuldarlığı və digər iqtisadi göstəricilərin reqresiya təhlilini misal göstərmək olar. Iqtisadi təhlildə göstəricilərin detallaşdırılması, onların tərkib hissələrə bölüşdürülməsi kimi tapşırıqlarindan başqa bir sıra iqtisadi xarakterli göstəricilərin kompleks əlaqələndirilməsi, yəni nəzərdən keçiribn bütün iqtisadi göstəriciləri-arqumentləri özündə əks etdirən funksiyalarm qoyuluşu kimi bir qrup məsələlər tələb olunur. Beb halda, əks tapşırıq da verilir, yəni kompleksdəki bir sıra göstəricilərin birləşdirilməsi tapşırığı verilir. Fərz edək ki, müəyyən iqtisadi prosesləri ( ) xarakterizə edən x 1 ,x 2 ,...,x n göstəricilər komplekti verilmişdir. Bu göstəricilərin hər biri prosesini birtərəfli xarakterizə edir. Bu luüda bütün göstəricilərin (x 1 ,x 2 ,...,x n ) əsas xarakteristikalarını yaxud komplekt göstəricibrinin müəyyən hissəsini özündə əks etdirən prosesinin dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq f(x i ) funksiyasının qurulması tələb olunur. Tədqiqatın məqsədindən asılı olaraq f(x i ) funksiyası statistik yaxud dinamik prosesləri xarakterizə etməlidir. Belə məsələlərin qoyuluşu əks təsirli amilli təhlil adlandırılır. Əks təsirli amilli təhlil məsəlılıri determinləşdirilmiş və stoxastik məsələlər ola bilər. Determinləşdirilmiş əks təsirli amilli təhlil məsələlərinə istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin kompleks qiymətləndirilməsi, habelə riyazi proqramlaşdirma, o cümlədən xətti proqramlaşdırma məsələlərini aid etmək olar. Stoxastik əks təsirli amilli təhlil məsələsinə isə məhsul buraxılışını həcmi ilə istehsal hətərəfləri arasında asılılığı müəyyən edən istehsal funsiyalarını misal göstərmək olar. Iqtisadi göstəriciləri yaxud-prosesləri daha dəqiq tədqiq 191 etmək üçün təkcə birpilləli təhlil aparmaqla kifayətlənmək olmaz. Həm də zəncirvari yerdəyişmə amilli təhlil, yəni statistik (məkan) və dinamik (məkan və zaman) təhlili də aparmaq lazımdır. Fərz edək ki, «u» iqtissadi göstəricisi və ona təsir göstərən x 1 ,x 2 ,...,x n amilləri tədqiq edilir. Tədqiqatm məqsədindən asılı olaraq «u» göstəricisinin hərəkəti amilli təhlilin metodlarının biri ilə təhlil edilir. Əgər x 1 ,x 2 ,...,x n funksiyaları daha ilkin amillərdirsə, onda «u»-i təhlil etmək üçün x 1 ,x 2 ,...,x n -nin hərəkətini aydınlaşdırmaq lazımdır. Bunun üçün amillər aşağıdakı kimi detallaşdırılır: E 2 1 n n k 2 1 1 2 n 2 1 1 1 P ,..., P , P l x .......... .......... .......... ,..., z , z l x z ,..., z , z l x Amillərin detallaşdırılmasını daha da dərinləşdirmək olar. Bundan sonra «u» göstəricisinin nəticəsini xarakterizə etmək üçün tədqiqatın nəticəsi tez sintez edilərək amilli təhlil məsələsi geriyə həll edilir. Tədqiqatın beb metodu amilli təhlilin statistik zəncirvari yerdəyişmə metodu adlanır. Amilli iqtisadi təhlil məkan və ya vaxt (zaman) daxilində ayrı-ayrı mənbələr üzrə təsərrüfat fəaliyyətinin formalaşan nəticəsinə amillərin təsirinin aydınlaşdırılmasına istiqamətləndirilə bilər. Bir halda məkan amilli təhlil vasitəsilə müəssisə kollektivinin iş şəraiti və onun səviyyəsi, həmin səviyyəni təyin edən müsbət və mənfi amillər aydınlaşdırılır, deməli, istehsal kollektivinin işinin yekunlaşdırılması məkan amilli təhlilin tipik vəzifəsidir. Təsərrüfat fəaliyyəti göstəricilərinin dinamik sıralarının təhlil edilməsi, onu təşkil edən sıraların səviyyəsinin hissələrə ayrılması (inkişafın əsas xətti - mövsümi yaxud dövrü, geniş təkrar istehsal ilə əlaqəli və s.) vaxt (zaman) amilli təhlilin vəzifəsidir. Amilli təhlilin vəzifələrinin təsnifləşdirilməsi bir çox iqtisadi məsələlərin qoyuluşunu nizama salır, onların həllində ümumi qanunauyğunluğun aşkara çıxarılmasına imkan verir. Əgər məsələnin qoyuluşü yuxarıda göstərilən təsnifatın bu və ya digər tipinə aid deyilsə, onda mürəkkəb iqtisadi prosesləri tədqiq 192 edərkən məsələnin qoyuluşunu uyğunlaşdırmaq (kombinasiya etmək) mümkündür. İqtisadi hadisələrin və proseslərin riyazi modelləşdirilməsi iqtisadi təhlilin ən mühüm vasitəsidir. O, tədqiqat aparılan obyekt haqqında dəqiq təsəvvür əldə etməyə, onun daxili quruluşu və xarici əlaqələrini kəmiyyətcə təsvir etməyə və xarakterizə etməyə imkan verir. Model idarəetmə (tədqiqat) obyektinin şərti obrazıdır. İdaraetmənin (tədqiqatın) səmərəliliyini yüksəltmək məqsədilə model idarəetmə subyektləri üzrə qurulur. Bu da obyektin tam xarakteristikasını, yəni xüsusiyyətini, struktur və funksional parametrlərini, onların qarşılıqh əlaqələrini və asılılığını hərtərəfli əks etdirməyə imkan verir. Obyektin qabaqcadan öyrənilməsinə əsaslanaraq modelin qurulması, mühüm səciyyəvi xüsusiyyətlər üzrə onun fərqlənməsi, modelin eksperimental, yaxud nəzəri təhlili, nəticənin obyekt haqqındakı məlumatlarla müqayisə edilməsi, modelə düzəliş edilməsi modelləşdirmə metodunun məzmununu təşkil edir. Beynəlxalq uçota əsasən iqtisadi təhlil işində əsas etibarilə riyazi modeldən istifadə olunur. Öyrənilən iqtisadi proses və hadisələrin modeli ona xas olan daxili qanunauyğunluqlar, qarşılıqlı əlaqə və asılılıqlar riyazi dildə funksiya, bərabərlik, bərabərsizlik, qrafik, sxem və s. şəkildə yazılır. Riyazi modellər kəmiyyət xarakteristikasına görə fərqlidır: 1. Ədədi modellər. 1. Məntiqi modellər. 2. Qrafik modellər. Formal nöqteyi-nəzərindən amillər sisteminə daxil edilən amillər kəmiyyətcə ölçülə bilinən olmalıdır. Bu amillər sisteminin aşağıdakı modelləşdirmə üsulları vardır. 1. Amillər sisteminin uzadılması metodu: 2 1 a a y ilkin amillər sistemini təşkil edir. Əgər a i ”i ayrı-ayrı toplanan amillərin məbləği formasında nəzərdə tutsaq, zaman onda a 1 = a 11 + a 12 +a 13 +... + a 1n alarıq, o zaman Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|